Artykuły

— To co robimy, adresuje­my głównie do młodych i dlatego między innymi ze sztuki Mrożka skreślone zostały fragmenty dotyczące minionej już sytuacji politycznej — fragmenty o SB, cenzurze, państwie policyj­nym. Sztuka miała zyskać przez to na aktualności — powiedział Olaf Lubaszenko, występujący kilka dni temu w Toruniu wraz z Ce­zarym Pazurą w firmowa­nym przez rzeszowski Teatr im. W. Siemaszkowej przed­stawieniu Emigrantów.

Czy jednak ów zabieg wyk­reślenia fragmentów istotnie sztukę uaktualnił, zmienił zasadniczo? Emigranci, grywana kiedyś często, ka­meralna tragikomedia Sła­womira Mrożka ostatnio z re­pertuarów teatralnych znik­nęła. Emigracja już nas nie dotyczy? Nie, ona się po prostu zmieniła, nie ma już emigranta AA, intelektualis­ty, na Zachodzie „wybierają­cego wolność”. I choć nadal istnieją emigranci XX, wyjeż­dżający „za chlebem”, to na­wet oni są już inni od Mrożkowego „wołu roboczego”, nie znającego języków obcych, chodzącego na dworzec, by przyjrzeć się obcemu, jakże odległemu światu dobrobytu. XX już nie czują się onieś­mieleni i sparaliżowani wido­kiem pełnych półek i czys­tych toalet. Jaki więc zatem był sens wystawienia dzisiaj, tego tak do niedawna wstrzą­sającego dramatu, a tym bardziej adresowania go do młodych — bo rzeczywiście główną część „fanów” Lubaszenki i Pazury stanowią młodzi? Młodzi, swobodnie dziś podróżujący w czasie wakacji po Europie, przyj­mujący u siebie rówieśników stamtąd, a — bywa coraz częściej — pobierający nauki na Zachodzie?

Jan Błeszyński, reżyser przedstawienia pisze: „Nagle stało się coś arcytragiko­micznego. Misternie wymyślony przez Mrożka alfabet polskich emigrantów zała­mał się. I to już na AA. XX nadal ma rację bytu. Kon­serwy «non plus ultra» za­mieni na «Pedigree pal» i «Whiskas», dalej będzie za­szywał dolary w pluszowego misia i wykrzykiwał światu swoje polskie «jezdem». Ale co z AA? Wrócić nie wypada, kontestować się nie da (…). Trzeba po prostu coś umieć i okropnie chcieć pracować. A tu twórczość się kończy, talent więdnie. Pozostają różnego rodzaju upadki, o których głośno w Chicago, Nowym Yorku czy Paryżu. (…) Oto dlaczego dzisiaj gra­my Emigrantów z aktora­mi w wieku pokolenia lat 80”.

Czy jednak sztuka Mrożka jest dobrą ilustracją owych chicagowskich i paryskich upadków i owego wyjeżdżania „za chlebem” po nowe­mu? Sądzę, że to „naciąg­nięta” jej interpretacja. Jeśli ta sztuka brzmi dziś aktual­nie, jeśli jest ważna, to dzię­ki swej najgłębszej treści, którą jest dyskurs o wolnoś­ci, wolności człowieka znie­wolonego automatyczną, ciężką pracą i wolności inte­lektualisty. A także — o ob­cości, której doświadczają nawet cudzoziemskie żony bogatych mężów. Ten dys­kurs pozostaje ważny i ak­tualny, nawet bez kontekstu komunistycznej rzeczywis­tości.

Emigranci to sztuka gry­wana zwykle bez insceniza­cyjnych eksperymentów. Sztuka, o której powodzeniu decyduje głównie gra dwóch aktorów. Jak z tego zadania wywiązali się Lubaszenko i Pazura? Przyznam, że mnie bardziej przekonał ten drugi — w roli „robola”, pana XX. Wydawać by się mogło, że jest to rola łatwiejsza, bo bardziej charakterystyczna. A jednak tu właśnie czają się pułapki, pokusa „przeszarżowania”, satyry i błaze­nady. Pazura tej pokusie (mimo początkowego wraże­nia, że „przeszarżuje”) się opiera. Jego XX jest zabaw­ny, ale przy tym tragiczny i prawdziwy.

Olaf Lubaszenko w bardziej „statycznej” roli inte­lektualisty AA, zwłaszcza na początku, za bardzo usuwa się w cień swego sceniczne­go partnera. Jego gra jest stonowana tak dalece, że nawet dramatyczny mo­ment, gdy AA „wyprowadza się” z dzielonego z XX poko­ju, brzmi jakoś obojętnie. Dopiero w drugiej części również dylemat AA zaczyna przejmować widza, a scena finałowa, oparta właśnie na grze Lubaszenki, brzmi wstrząsająco. A może taki układ akcentów, taka gra młodych aktorów, wynika właśnie z tego, że ów „emig­rant sumienia”, to ktoś znacznie dziś odleglejszy, bardziej historyczny od tego, „co za chlebem”, a sztuka Mrożka jednak nie pokazuje nowego emigranta, emig­ranta polskiego lat '90?