Przedstawienia

Opera w 4 aktach: libretto: Włodzimierz Wolski.
Prapremiera: Warszawa 1 I 1858 (estradowe wykonanie pierwszej wersji, 2-aktowej: Wilno 1 I 1848).
Osoby: Stolnik - bas; Zofia, jego córka - sopran; Janusz - baryton; Hal­ka, dziewczyna góralska ze wsi Janusza - sopran; Jontek, góral - tenor; Dziemba, zaufany Stolnika - bas; Dudarz - baryton; Góral - tenor; dwaj goście Stolnika - tenor i baryton; szlachta, górale, góralki.
Akcja rozgrywa się na Podhalu w pierwszej połowie XIX w.
Akt I. We dworze Stolnika hucznie święcą się zaręczyny po­tomków dwóch szlacheckich rodów. Zubożały ziemianin, Janusz, zaślubić ma Zofię, córkę bogatego Stolnika, choć nie wygasło w jego sercu uczucie dla młodej góralki z jego wsi - Halki. Gdy Halka, nie wiedząc nic o jego zaręczynach, zjawia się nieoczekiwanie w ogrodzie zamkowym Stolnika (pieśń "Jako od wichru"), w sercu Janusza niepokój i gniew splata się z tkliwymi wspomnieniami dawnej miłości (aria "Skąd tu przybyła mimo mej woli"). Lękając się jednak, by o tych dawnych sprawach nie dowiedziała się rodzina narzeczonej, Janusz czułymi sowami uspokaja Halkę, obiecując niebawem spotkać się z nią za miastem nad Wisłą. Tłum gości wylega do ogrodu i I akt opery kończy się pełnym temperamentu mazurem.
A k t II. Janusz nie przyszedł do czekającej nań Halki. Ta, zrozpaczona, po raz wtóry pojawia się przed zamkiem Stolnika (aria "Gdyby rannym słonkiem"), a w ślad za nią nadchodzi zako­chany w niej bez wzajemności góral, Jontek. Na próżno usiłuje on przekonać zrozpaczoną dziewczynę o daremności jej uczuć (aria "I ty mu wierzysz"). Halka nie słucha - nie chce uwierzyć w okrutną prawdę, póki sam Janusz nie powie jej o tym. Sły­sząc hałas u wrót wychodzi przed dom Stolnik, a za nim Zofia, Janusz i tłum gości. Jontek w uniżonych, lecz pełnych gryzącej ironii słowach prosi Janusza o litość nad nieszczęśliwą dziew­czyną, nie wspominając zresztą nic o stosunku łączącym tych dwoje. Jednak z jego słów niektórzy poczynają się domyślać prawdy. Widząc zmieszanie Janusza i niepokój Zofii, Dziemba, zaufany Stolnika, każe parę intruzów wygnać za zamkowe wrota.
Akt III. W górach, w rodzinnej wsi Halki i Jontka, w dzień świąteczny górale odpoczywają po całotygodniowej pracy, nie­którzy tańczą wesoło. Pogodną atmosferę mąci pojawienie się Jontka i Halki, której wiadomość o zdradzie ukochanego Janu­sza pomieszała zmysły. W obłędzie wciąż myśli o dawnych chwilach miłości, nie wiedząc, że niebawem tu właśnie we wsi odbyć się ma ślub Janusza z Stolnikówną. Ze zgrozą słuchają górale opowiadania Jontka o tym, jak niegodnie potraktowano jego i Halkę na zamku Stolnika.
Akt IV. Nadszedł już dzień ślubu Janusza i Zofii. Z rozpa­czą myśli o tym Jontek, niepokojąc się, iż obłąkana Halka ko­niecznie chce przybyć tu do kościoła. Krótka rozmowa z wio­skowym dudarzem, przybyłym, aby ślub powitać, budzi w ser­cu Jontka wspomnienia dawnych dni, szczęśliwie wespół z Hal­ką przeżywanych (aria "Szumią jodły"). Kroczy już do kościoła orszak weselny. Zebrali się chłopi i pod nakazem Dziemby, acz niechętnie, składają państwu życzenia. Jontek, pragnąc uleczyć Halkę z beznadziejnej miłości, ukazuje jej przez otwarte drzwi kościoła Janusza klęczącego obok przybranej w biały welon Zofii. W pierwszej chwili zrozpaczona Halka chce podpalić kościół, by zemścić się za siebie i swe dziecko, które zmarło bez pomocy i opieki. Po chwili jednak odrzuca płonącą żagiew; niechaj jej ukochany Janusz z małżonką żyją szczęśliwi - ona sama tylko odejdzie z tego świata (cavatina "O mój maleńki"). Biegnie na wzgórze poza kościołem i ze zwieszającej się ponad rzeką skały rzuca się w wodę.
Nie ujmując nic z szacunku należnego wodewilom Kamieńskie­go i Stefaniego, jak również operowej twórczości Elsnera, Kur­pińskiego, Mireckiego oraz innych kompozytorów, stwierdzić można śmiało, że Moniuszkowska "Halka" była pierwszym pol­skim dziełem operowym na dużą miarę. Można doszukać się w niej pewnych wpływów Aubera czy Donizettiego (duet Hal­ki i Janusza), harmonika nie jest tu zbyt skomplikowana, a orkiestracja, jakkolwiek w stosunku do wcześniejszych pol­skich kompozycji stanowi ogromny krok naprzód i zawiera nie­mało interesujących a pięknych pomysłów, jest raczej skromna. Mimo to w pełni oryginalny sposób traktowania elementu narodowego w muzyce "Halki" wyprzedza poniekąd ideologię szkół narodowych powstających zasadniczo w drugiej połowie XIX w. Poza tym znajdujemy w dziele Moniuszki pewne cechy właściwe gatunkowi opery lirycznej, zrodzonemu w parę lat później; nie brak w niej także i elementów operowego weryzmu.
O wyjątkowym znaczeniu "Halki" dla historii muzyki polskiej stanowi nie tylko jej wysoka wartość muzyczna, przerastająca ogromnie wszystko, co przedtem stworzono w Polsce w dziedzi­nie muzyki operowej, lecz także jej realistyczna treść i wymowa społeczna. Libretto Wolskiego, poety o zdecydowanie postępo­wych przekonaniach, tchnące prawdą artystycznego wyrazu, ja­skrawo odbijało od ogromnej większości ówczesnych sentymen­talnych, sztucznych, a nieraz wręcz bezsensownych tekstów ope­rowych. Wprowadzenie na scenę chłopskiej pary jako bohaterów było wtedy krokiem śmiałym i niezwykłym, podobnie jak wysta­wienie w Petersburgu zaledwie na 10 lat przed "Halką" opery Glinki "Iwan Susanin". Ponadto w owym czasie, bezpośrednio po reżyserowanej przez rząd austriacki rzezi galicyjskiej, która stała się przyczyną upadku powstania krakowskiego (1846), osnucie akcji opery wokół krzywdy chłopskiej miało swoją specjalną wymowę. Nic więc dziwnego, że reakcyjnie nastawio­na część społeczeństwa bardzo ostro wystąpiła przeciwko "Halce" i jej autorowi. Po skromnym, estradowym wystawieniu 2-aktowej "Halki" w Wilnie partytura jej przeleżała 10 lat w archiwum Opery warszawskiej (na tle perypetii związanych z jej wysta­wieniem osnuta została akcja filmu Warszawska premiera). Lecz pierwsze przedstawienie Halki (rozszerzonej do 4 aktów) w War­szawie stało się od razu wspaniałym triumfem, a z biegiem lat sukcesy dzieła Moniuszki nieustannie rosły. Już w 1900 święciła "Halka" jubileusz pięćsetnego przedstawienia, a w czasie I wojny światowej przypadło tysięczne. Wystawiano ją też i poza gra­nicami Polski, m. in. w Berlinie, Moskwie, Budapeszcie, Wiedniu, Nowym Jorku i Mediolanie, a ostatnio także na Kubie i w Me­ksyku.

Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997

Ukryj streszczenie