Antonina Gordon-Górecka
GORDON-GÓRECKA Antonina Rozalia, z domu Górecka (6 czerwca 1914 Kraków – 12 czerwca 1993 Warszawa),
aktorka.
Pochodziła z niezamożnej, wielodzietnej rodziny. Była córką Andrzeja Góreckiego i Krystyny z Nowaków; jej mężem był reżyser filmowy Konstanty Gordon (ślub 22 listopada 1947 w Łodzi). Ukończyła gimnazjum w Krakowie; w 1933 zamieszkała w Warszawie, gdzie pracowała jako urzędniczka w Zarządzie Miejskim, potem w Biurze Urbanistycznym. W roku akademickim 1938/39 rozpoczęła studia aktorskie w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie, które kontynuowała w czasie II wojny światowej w tajnym Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej (do 1941 zaliczyła trzyletni kurs). Podczas okupacji zachorowała na gruźlicę płuc i przebyta choroba ograniczyła potem jej możliwości głosowe, toteż swoje największe sukcesy sceniczne odnosiła w repertuarze kameralnym.
Debiutowała 12 września 1945 w roli Marii (Lekkomyślna siostra) w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi; do końca sezonu 1945/46 zagrała tu Agatę (Elektra Giraudoux), Zuzannę (Wesele Figara) i Klarę (Zemsta), a w Teatrze Miniatur Syrena Azalię Nieporębską (Bliźniak). W sezonie 1946/47 występowała w Teatrze im. Wyspiańskiego w Katowicach, m.in. jako: Pani (Dwa teatry), Febe (Jak wam się podoba), Hela (Szczęście Frania). W sezonie 1947/48 należała do zespołu Teatrów Dramatycznych w Krakowie, w 1948/49 Teatru Rozmaitości w Warszawie, ale choroba uniemożliwiała jej występy. Od lutego 1950 do kwietnia 1953 grała w Teatrze Nowym w Łodzi, np.: Olgę (Makar Dubrawa), Antoninę Pietrzak (Zwycięstwo), Salomeę (Horsztyński), Madame Butkiewicz (Niezapomniany rok 1919). Od 1 maja 1953 do 30 września 1957 była aktorką Teatru Ateneum w Warszawie, gdzie zagrała m.in.: Julię Pawłowną Tuginę (Ostatnia ofiara), Kitty Bell (Chatterton), Amalię (Neapol, miasto milionerów), tytułowe: Yermę i Soledad, Maję (Lato Rittnera).
Od 1 stycznia 1958 do końca życia występowała w warszawskim Teatrze Współczesnym. Była jedną z gwiazd tej sceny i zagrała tu wiele znakomitych ról takich, jak: Kteantys (Amfitryo, 1958), Pani Dolly Levi (Pośredniczka matrymonialna, 1959), Stella Campbell (Kochany kłamca, 1961), Panna Tina (Papiery Asperna, 1962), Królowa Małgorzata (Król umiera, czyli Ceremonie, 1963), Marta (Kto się boi Virginii Woolf?, 1965), Kleopatra Lwowna Mamajewa (Pamiętnik szubrawca, 1965), Lulu (Skiz, 1967), Helena (Lekkomyślna siostra, 1971), Matka Pana Młodego (Rzecz listopadowa, 1975), Marta (Gra snów, 1978), Pani Gabor (Przebudzenie wiosny, 1978), Ksenia (Lato Bonda, 1982), Paálowa (Paál i Maál, 1984), Anfisa (Trzy siostry, 1985), Żona (Idź na brzeg, widać ogień, 1985). Ostatnią jej rolą była Matka (Sami porządni ludzie, 1992, scena Teatru Małego). Z przedstawieniem Skiza wyjeżdżała na występy do USA i Kanady. W 1962 grała gościnnie Podstolinę (Zemsta) w warszawskim Teatrze Narodowym. We wrześniu 1990 obchodziła jubileusz 45-lecia pracy artystycznej.
W 1961–93 wystąpiła w około 30. spektaklach Teatru TV, warto wymienić jej role: Pani (Zegarek), George Sand (Lato w Nohant), Elwiry (Mąż i żona), Pani Soerensen (Niemcy), Pani Warren (Profesja pani Warren), Elżbiety (Kwiaty dla matki), Radczyni (Wesele; nagroda w konkursie spektakli TV na XXI Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w 1981), Teresy (Weteran i pani), Baronowej (Pierwsze ostrzeżenie), Pani Railton-Bell (Osobne stoliki), Pani de Trevillac (Ładna historia). Miała osiągnięcia jako aktorka radiowa; wystąpiła w ważnych rolach w kilkudziesięciu słuchowiskach Teatru Polskiego Radia.
Zakres jej ról był szeroki, od utworów klasycznych po repertuar współczesny, od lekkiej komedii po dramat. Dysponowała bogatą paletą środków artystycznych, ale stosowała je z umiarem. Sztuka aktorska Gordon-Góreckiej znakomicie korespondowała z wrażliwością współczesnej widowni, role często nasycone żarem i namiętnością, rysowała dyskretnie, subtelnie. Potrafiła być na scenie tak szczera i naturalna, przy jednoczesnym poczuciu stylu, że używane przez nią środki wyrazu aktorskiego były niezauważalne. Edward Csató pisał:
Przy niej nie nasuwają się skojarzenia z rysunkiem, a tym bardziej z karykaturą; raczej z malarstwem, może nawet
z malarstwem pastelowym. Gordon-Górecka nie wskazuje wyraźnie na cechy, które pragnie w swej roli uwydatnić, podaje je jakby mimochodem, pomiędzy innymi właściwościami, składającymi się na pełny obraz witalności i temperamentu postaci, jej dążeń i działań. Osoby, które gra, wydają się bardzo «zwykłe», ich sposób zachowania doskonale harmonizuje ze środowiskiem i warunkami, w których żyją, w końcu widz nie wie, jak to się stało, że aktorka pozostawiła w jego pamięci obraz namiętności wcale nieprzeciętnych oraz charakteru silnego
i oryginalnego.
Najwybitniejsze osiągnięcia Gordon-Góreckiej to role charakterystyczne, kreacje kobiet dojrzałych, mądrych życiowo. Łączyła w nich osobliwy romantyzm z nowoczesnym poglądem na świat, delikatność z namiętnością.
Od pierwszych lat na scenie zbierała pochlebne recenzje, m.in. za role: Julii Tuginy (Ostatnia ofiara), gdzie stworzyła
postać jakby wyciętą z ram stylowego, dziewiętnastowiecznego rosyjskiego malowidła i prawdziwą w każdym ruchu i geście (Eugeniusz Żytomirski);
tragicznej Yermy, w której wyraził się jej „bezsporny talent”, Mai (Lato), nazwanej przez Wojciecha Natansona „wielką rolą”, Tiny (Papiery Asperna), gdzie „rzemiosło, warsztat, są tak świetne, że przestają być wyczuwalne”, Pani Dolly, którą grała
z wdziękiem, dowcipem i subtelnym poczuciem dystansu komediowego
(Leonia Jabłonkówna)
i „demonstrowała liczne niuanse komediowej ironii” (Stanisław Marczak-Oborski). Ogromnym powodzeniem cieszył się spektakl Kochanego kłamcy, oparty na korespondencji George’a Bernarda Shawa (grał go Andrzej Łapicki) i aktorki Stelli Campbell, którą Gordon-Górecka obdarzyła
czarem kobiecości, delikatności, przekornej, subtelnej ironii
i wielkiej czułości dla kochanka
(Ewa Nawrocka).
Powszechny podziw wzbudziła jej Marta w głośnym spektaklu Kto się boi Wirginii Woolf?, z Janem Kreczmarem stworzyli tu wielkie kreacje;
zagrała ją cudownie, osiągając sukces godny zapisania
w kronikach teatralnych. Przez cały czas na wpół przytomna od alkoholu zmaga się z prześladującymi ją obsesyjnie uczuciami. Ma jakiś wewnętrzny niepokój dyskretnie maskowany. A przy tym jest niezmiernie naturalna, w każdym ruchu prawdziwa. Promieniuje z niej urok kobiecości, dowcip, które łagodzą brutalność grubych słów
(August Grodzicki),
uzbroiła Martę we wszystkie swoje uroki. Wdzięk, lekkość
i kokieterię. Najtrywialniejsze wyrazy i najdrastyczniejsze zarzuty padają unieszkodliwione, gdy Marta wypowiada je
z uśmieszkiem opierając wskazujący palec na zgrabnym nosku. [...] Jest czołową postacią na scenie [...] Filuterne spojrzenie lub gest jest bronią ważniejszą niż słowo
(Elżbieta Wysińska).
Trafione były też jej typy kobiece w dramatach Perzyńskiego i Zapolskiej, np. jako Lulu „w sposób pomysłowy oddawała wszystkie subtelności tej postaci i trzymała widzów w nieustannym napięciu” (Karolina Beylin), a przy tym „roztaczała wdzięk i swobodę nieporównaną” (Andrzej Jarecki).
Była doskonałą aktorką filmową, w 1956–89 wystąpiła w około 20. filmach, z których warto wymienić: Ostatni etap, Sekret, Życie wewnętrzne, telewizyjny Rytm serca i Niewdzięczność (za rolę Matki w tym filmie otrzymała w 1980 nagrodę jury na IV Festiwalu Polskiej Twórczości Telewizyjnej w Olsztynie; nagrodzono wtedy też jej rolę w spektaklu Zegarek), grała w serialach telewizyjnych, np. Matkę Jerzego (Kolumbowie, 1970).
Była laureatką wielu nagród: w 1955 za rolę Julii Tuginy (Ostatnia ofiara) otrzymała Nagrodę Państwową III stopnia; w 1977 Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia, a w 1968 i 1977 Nagrody Przewodniczącego Komitetu ds. Radia i TV I stopnia za wybitne kreacje w Teatrze TV i za role w Teatrze Polskiego Radia. Tabl. 11.
Bibliografia
Almanach 1992/93; Csató: Polski t. współczesny (cyt.; il.): 40 lat T. Współczesnego w Warszawie (il.); Dąbrowski: Na deskach t. 2; Fik: 35 sezonów (il.); Górska-Damięcka (il.); Hist. filmu t. 3–6 (il.); Kaszyński: Teatr łódz.; Linert: T. Śląski; Marczak-Oborski: Teatr 1918–65 (il.); W. Natanson: Do trzech razy sztuka, Kraków 1958 s. 149–150; T. Ateneum 1928–78 (il.); T. Nowy w Łodzi (il.); T. Współczesny w Warszawie (il.); Wilski: Szkolnictwo; E. Wysińska: Premiery i wydarzenia, Warszawa 1977; Ekran 1980 nr 14 (il.); Express Wiecz. 1967 nr 284 (K. Beylin); Filipinka 1962 nr 4 (E. Nawrocka); Gaz. Wyb. 1993 nr 138, 1998 (15 VI); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 24, 143; Sztandar Młodych 1967 nr 304 (A. Jarecki); Teatr 1954 nr 16 (E. Żytomirski), 1959 nr 18 (L. Jabłonkówna), 1962 nr 9 (W. Natanson; il.); Życie Warsz. 1965 nr 72 (A. Grodzicki), 1993 nr 138, 139 (il.); Akt ślubu nr 5641/1947, USC Łódź; Akta (fot.), ZASP; Almanach 1944–59; www.filmpolski.pl
Ikonografia
A. Rębacz: G. jako Antonina Pietrzak (Zwycięstwo), rys., 1951, repr. J. Pomianowski: Z widowni, Warszawa 1955; J. Żebrowski: G. jako Tugina (Ostatnia ofiara), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1954 nr 120; Fot. – IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC, T. Współczesny Warszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
