Osoby

BRZESKI Bolesław, Aleksander, także Bolesław Stojałowski, właściwie Aleksander Mikołaj Stojałowski (12 grudnia 1891 Bukowsko koło Sanoka – 15 grudnia 1959 Rzeszów),

aktor, reżyser, dyrektor teatru. 

Był synem Mieczysława i Barbary Stojałowskich. Prawdopodobnie on (pod nazwiskiem Brzeski) latem 1910 został zaangażowany na sezon 1910/11 do ról epizodycznych do Teatru Popularnego w Łodzi, skąd odszedł przed sezonem 1911/12. Możliwe też, że on w 1911–12 (pod nazwiskiem Stojałowski) występował w zespole amatorskim Towarzystwa „Sokół” pod kierownictwem Tadeusza Leszczyca w Przemyślu. Później już stale używał na scenie pseudonimu Brzeski, z początku niekiedy jeszcze z imieniem Aleksander. W 1913 występował w Teatrze Nowym pod dyrekcją Edmunda Rygiera we Lwowie i grał tu na przykład Śmigalskiego (Zemsta), a w styczniu 1914 przeniósł się do Krakowa, gdzie w Teatrze Ludowym pod kierownictwem Stefana Turskiego grał zapewne do początku listopada, na przykład Szujskiego (Kościuszko pod Racławicami) oraz w krotochwili Małżeństwo na próbę.

Od grudnia 1914 do połowy kwietnia 1916 występował w Teatrze Polskim w Wiedniu: w sezonie 1914/15 pod dyrekcją Ludwika Hellera i z zespołem tym w Pradze, Preszburgu (Bratysławie) oraz w Baden; od sierpnia 1915 w zespole pod kierownictwem Stanisława Dąbrowskiego i Karola Bendy, m.in. 16 sierpnia tego roku w roli Starca we fragmencie Kordiana; w sezonie 1915/16 pod kierownictwem Tadeusza Rittnera. 

W Wiedniu zagrał z powodzeniem dużo odpowiedzialnych ról. Najlepsze z nich, to w sezonie pierwszym: Edmund (Damy i huzary), Dziennikarz (Wesele), Maurycy (Rozbitki), Adolf (Dom otwarty), Julian (Żabusia), a w sezonie drugim: Antoni (Ciepła wdówka), Genio (Pan Damazy), Chłopicki (Warszawianka), Fedycki (Ich czworo), Franio (Szczęście Frania), Zbyszko (Moralność pani Dulskiej), Laertes (Hamlet). Szczególnie podobał się jako Franio oraz Fedycki, w roli którego „dokładnie” i „wyraziście uwydatnił typ kretyna” („Nowy Tygodnik Polski” 1916 nr 5). Zapamiętał go z tego okresu Stanisław Dąbrowski jako

bardzo zgrabnego, przystojnego amanta komediowego.

Po zakończeniu w kwietniu 1916 przedstawień w Wiedniu, wrócił do Krakowa, gdzie w Teatrze im. Słowackiego występował w maju i czerwcu tego roku w niewielkich rolach. Latem 1916 zagrał Jana Zbroję w kręconym w Krakowie niemiecko-polskim filmie Pod jarzmem tyranów (Tyrannenherrschaft). W sezonach 1916/17–1917/18 nadal pozostawał w zespole krakowskiego Teatru im. Słowackiego; grał w tym czasie ponownie Juliana (Żabusia), a także na przykład: Antoniego Uszyńskiego (Przed ślubem), Piotra Wysockiego (Warszawianka), Gremia (Poskromienie złośnicy), Antoniego (Pan Damazy), Eurymachosa (Powrót Odysa). Latem 1917 z Polskim Teatrem Frontowym pod kierownictwem Wiktora Biegańskiego występował dla Polaków, będących w wojsku austriackim na froncie w okolicach Triestu. W sezonie 1918/19 należał do zespołu krakowskiego Miejskiego Teatru Powszechnego i był z nim w grudniu 1918 w Cieszynie; grał wtedy Władysława Żelskiego (Dom otwarty) i Renego (Alzacja). Później występował w Teatrze Letnim w Warszawie (tak podał sam Brzeski w 1920 w „Krakowskim Przeglądzie Teatralnym”). 

W sezonach 1919/20–1921/22 był aktorem Teatru Bagatela w Krakowie. Boy, już po jednej z pierwszych jego ról, Helskiego w Kobiecie bez skazy, pisał: to „bardzo sympatyczny «kochanek» o ciepłym głosie i ujmujących warunkach”, a później chwalił jego wdzięk, humor i trafną grę w rolach: Laszla (Tancerka), Johna Worthinga (Brat marnotrawny), Pierrota (Papierowy kochanek), Mikołaja (Karnawał) czy Lundberga (Samson i Dalila) i przyznawał, że z większości ról amantów w komediowym repertuarze Bagateli aktor wywiązywał się dobrze. W sezonie 1922/23 (i jeszcze w sierpniu 1923) grał w Teatrach Miejskich we Lwowie, m.in. Zygmunta (Sublokatorka), Stefana Lerche (Bracia Lerche), Jerzego Lipskiego (Wierna kochanka), Renego (Jastrząb), jesienią 1923 znowu występował w krakowskiej Bagateli, a od stycznia 1924 powrócił do Lwowa i pozostał tu do końca sezonu 1925/26.

Na scenach lwowskich Teatrów Miejskich zagrał wiele nowych ról; były to na przykład w 1924: Hérault-Séchelles (Danton), Sylwiusz (Jak wam się podoba), bardzo chwalony Oskar (Konfekcja męska), Wacek (Wicek i Wacek); w 1925: Lizander (Sen nocy letniej), Jasiek (Zaczarowane koło); w 1926: Oktaw (Szelmostwa Skapena), Wielki Książę Konstanty (Car Paweł I), Armand Duval (Dama kameliowa; partnerował Marii Przybyłko-Potockiej w roli Małgorzaty Gauthier), Edmund (Ciotunia). Wystąpił tu także w roli Męża, w pierwszym we Lwowie wystawieniu Nie-Boskiej komedii (premiera 19 listopada 1924, Teatr Wielki), którego zagrał poprawnie, ale zabrakło mu, według zgodnej opinii krytyków, „patosu, romantycznej przesady i wybuchowej siły”. Na sezon 1926/27 przeniósł się do Teatru Polskiego w Poznaniu, gdzie grał z powodzeniem: Albina (Śluby panieńskie), Rabbiego Johanaana (Uczta Herodiady), Tadeusza Krasickiego (Fryderyk Wielki) oraz ponownie Hrabiego Henryka w Nie-Boskiej komedii, o którym Witold Noskowski napisał:

Pan Brzeski, artysta wytrawny i kulturalny, prezentował ginące pokolenie bardzo godnie co do wyglądu, głosu i szlachetnej dykcji, ale los Sprawy Konserwatywnej był w jego rękach z góry przypieczętowany.

W sierpniu 1927 zorganizował w Poznaniu zespół objazdowy pod nazwą Teatr Wielkopolski (też: Objazdowy Teatr Wielkopolski); teatr ten, jak podawał „Kurier Warszawski”, był „przeznaczony dla miast i wsi Wielkopolski i Pomorza”, czyli województwa poznańskiego i pomorskiego. Brzeski został jego dyrektorem oraz jednym z reżyserów. W pierwszym sezonie działalności, 1927/28, dał 449 przedstawień w 61 miejscowościach, w tym wiele popołudniowych; bilety ulgowe miała młodzież szkolna, wojsko oraz urzędnicy państwowi i samorządowi. W sezonie 1928/29 „zasięg działalności teatru objął oprócz Wielkopolski i Pomorza, Polesie, Wołyń, Małopolskę Wschodnią i Zachodnią oraz Śląsk. Podróżowano w wagonie towarowym” (cytat za Z. Ciesielskim). W 1929, po zawarciu umowy z Teatrem Macierzy Szkolnej w Gdańsku, występował jako Teatr Wielkopolski i Macierzy Szkolnej w Gdańsku; grano w sali gdańskiej Strzelnicy (8 marca: Barbara Radziwiłłówna, Brzeski grał Zygmunta Augusta; 9 kwietnia: Pociąg widmo; 8 maja: Mężowie górą), a także w Gdyni, gdzie 11 kwietnia grano Koronę z papieru, a 16 lipca Kościuszkę pod Racławicami na Polance Redłowskiej pod Gdynią. W lipcu 1929 teatr Brzeskiego prezentował też Kościuszkę pod Racławicami w Kaliszu na stadionie oraz w Poznaniu na boisku „Sokoła” na Powszechnej Wystawie Krajowej (Pewuce). Jak pisał Stanisław Marczak-Oborski: Teatr Wielkopolski

miewał na afiszu Słowackiego, Fredrę, Felińskiego, Wyspiańskiego, Żeromskiego, Anczyca, Rydla, niezłych komediopisarzy współczesnych, choć oczywiście nie obyło się także bez farsetek i bajeczek dla milusińskich.

Działalność Teatru Wielkopolskiego pod dyrekcją Brzeskiego w latach późniejszych jest słabo udokumentowana; wiadomo, że działał jeszcze stale w sezonie 1929/30, a później miał w działalności przerwy, choć według Ciesielskiego „istniał jeszcze przez kilka lat” i w 1934 przybył do Gdańska z komedią RWD-9 (spektakl odbył się 17 listopada tego roku). Sam Brzeski okresowo współpracował też z innymi scenami, na przykład z Teatrem Letnim w Poznaniu, gdzie reżyserował Ułanów księcia Józefa (premiera 11 sierpnia 1932). Wiadomo także, że w sezonie letnim 1933 w poznańskim ZOO prowadził wraz ze Stefanem Polonyi-Polońskim i Henrykiem Smuczyńskim teatrzyk dla dzieci pod nazwą „Teatr za 50 groszy”. 

Prawdopodobnie w drugiej połowie 1935 Brzeski przejął (a może odkupił) od Polońskiego scenę i lalki teatru marionetek Miniatury. Teatr ten pod jego dyrekcją w 1936 (od 17 grudnia tego roku do końca tego miesiąca) wystawiał w Teatrze Polskim w Poznaniu Czarodziejską fujarkę (w reżyserii Brzeskiego oraz Adama Bystrzyńskiego). Według Lecha Chojnackiego i Marka Waszkiela, teatr marionetek Miniatury pod jego kierownictwem działał w Poznańskiem prawdopodobnie jeszcze na początku 1938. Zapewne też, ze swymi Miniaturami, Brzeski brał udział w marcu 1938 w Poznaniu w pierwszym w Polsce festiwalu teatrów lalek pod nazwą „Turniej Teatrzyków Marionetek”, na którym prezentował metrowej wysokości marionetki typu niemieckiego.

Po II wojnie światowej mieszkał w Rzeszowie. W końcu 1947 (lub na początku 1948), przy współudziale miejscowego oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków i Towarzystwa Teatrów i Muzyki Ludowej, pod jego kierownictwem (używał wtedy imienia Bolesław przy nazwisku Stojałowski) powstał w Rzeszowie pierwszy stały teatr kukiełkowy pod nazwą Teatr Lalki „Bajka”, a na inaugurację dano przedstawienie Szklanej góry. Teatr ten działał jeszcze w 1949, a więc przeszło rok; później odebrano mu zajmowaną salę i nie otrzymał nowej.

Bibliografia

Boy: Pisma t. 19, 20; Ciesielski: Teatr pol. w Gdańsku; Czachowska: Zapolska; Felczyński: Fredreum s. 106; Guderian-Czaplińska: Teatr. Arkadia s. 412, 428, 542; Kaczorowska-Herman: T. Popularny; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; Mrozek s. 273; Olszewski: Śląska kronika s. 95, 96, 98; S. Papée: Dziesięć lat teatru w Polsce Zachodniej (1918–1928), Poznań 1930 s. 35; Papée: Teatr współczesny s. 46; Poskuta-Włodek; Poskuta-Włodek: Dzieje 1918–39 (il.); Skwarczyńska: Trzy opracowania (na s. 391 błędnie: Władysław B.; stąd dwa cyt. o roli Hrabiego Henryka); Stokowa: Wyspiański; Warnecki; Waszkiel: Dzieje; Wosiek: Historia t. lud.; Dz. Pol. 1952 nr 12; Krak. Prz. Teatr. 1920 nr 5, 10 (il.); Kur. Pozn. 1929 (28 I; wywiad z B.); Kur. Warsz. 1927 w 116, 229 (cyt.); Nowy Tyg. Pol. (Wiedeń) 1916 nr 1–11; Pam. Teatr. 1981 z. 1–2 s. 194, 1987 z. 1–2 s. 76, 84 (Kronika), 279, 288–289, 291 (L. Chojnacki), 1988 z. 1–2 s. 238 (S. Marczak-Oborski), 1995 z. 1–2 s. 189, 190, 192; Prz. Humanistyczny 1970 nr 1 (R. Taborski); Prz. Teatr. i Film. 1924 nr 15 s. 14; Scena Pol. 1922 z. 11–12; Tyg. Ilustr. 1916 nr 45 (il.); Życie Teatr. 1922 nr 47, 52, 1923 nr 5, 22, 31, 32, 1924 nr 3, 7, 19, 24, 46, 1925 nr 52, 1926 nr 12, 14, 19–20; Afisze, Uniw. w Poznaniu; Afisze i programy, IS PAN; Akt zgonu nr 733/1959, Arch. USC Rzeszów; Hałabuda: Repertuar; Kułaga: T. Bagatela; Notaty S. Dąbrowskiego (m.in. „Materiały dotyczące T. Polskiego w Wiedniu 1914–1916”), Red. SBTP IS PAN; Spis ZASP 1923; Wosiek: Teatry lud.; Wosiek: Teatry objazdowe. 

Ikonografia

Fot. – Bibl. Jagiell., MTWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.