Osoby

KILIŃSKI Zbigniew (6 sierpnia 1919 Warszawa – 13 grudnia 1993 Warszawa),

tancerz, choreograf. 

Był synem tancerzy: Franciszka Kilińskiego, wychowanka warszawskiej szkoły baletowej, i Teodozji z Walkowskich; bratem tancerki Ireny Kilińskiej; mężem Florentyny Puchówny (1920–2001; ślub 30 grudnia 1948 w Warszawie). Jego ojciec był solistą i asystentem choreografa w balecie T. Niżyńskiego, potem kierownikiem własnego zespołu, z którym występował przez wiele lat w Rosji, a od 1918 w Polsce. Matka nie tańczyła długo, natomiast jej siostry, Ludwika i Eugenia, były koryfejkami baletu warszawskiego, a potem petersburskiego. Od 1925 uczył się w warszawskiej szkole baletowej pod kierunkiem R. Blancarda, M. Markowskiego i Piotra Zajlicha. W latach szkolnych występował na scenie Teatru Wielkiego, m.in. jako Włościanin (Syrena, 1928), Krasnal (Kleks, 1929), Pan Młody (Wesele na wsi, 1932), Sekretarz Sędziego (Zaczarowany flecik, 1932), Faun (Noc Walpurgi z opery Faust, 1933). W 1934 ukończył szkołę i w sezonie 1934/35 został koryfejem, a wkrótce solistą tej sceny. Tańczył m.in.: Maturina w Zaczarowanym fleciku (1934), czardasza w parze z Jadwigą Hryniewiecką w Coppelii (1935). 

W trakcie sezonu, w 1935 został zaangażowany przez Feliksa Parnella do zespołu Baletu Polskiego; występował z nim początkowo na scenie teatru Wielka Rewia, a potem m.in.: w kwietniu tego roku w teatrze Mogador w Paryżu, w maju w Berlinie, w innych miastach niemieckich, w Londynie, Belgii, Holandii, w sierpniu na francuskiej Riwierze, w styczniu 1936 znowu w Berlinie, a od marca do czerwca 1936 ponownie na Riwierze. W dniach 15–19 lipca tego roku w warszawskim Teatrze Wielkim wziął udział w pokazach programu przygotowanego przez Balet Parnella na Międzynarodowy Konkurs Tańca, poprzedzający Olimpiadę w Berlinie, a 24 lipca już w Berlinie, zatańczył w miniaturach Lajkonik krakowski i Wesele łowickie (zespół Parnella otrzymał 1 nagrodę). Później wyjechał z nim na tournée po południowej Francji, północnych Włoszech, jesienią zawitał do Polski, przełom 1936 i 1937 spędził w objazdach miast niemieckich, by na początku 1937 wrócić do Polski i odwiedzić m.in. Wilno, Sandomierz. Zatańczył w wielu Parnellowskich miniaturach-obrazach choreograficznych, np. Żołnierzyka (Chłopcy malowani), w Arlezjance, Torreadora (Hiszpańska miłość), w Roztańczonej babie, Oficera (Sto lat walca), w Tańcach góralskich, Marynarza (W każdym porcie dziewczyna), w Zmysłach i pracy. 

W połowie 1937 przeszedł do zespołu Polskiego Baletu Reprezentacyjnego i do 1939 był jego pierwszym solistą. Z zespołem tym występował w czasie wystawy światowej w Paryżu (listopad 1937), potem wziął udział w tournée po Niemczech, Francji, Belgii, Luksemburgu, występował na Litwie oraz w wielu miastach Polski. Był pierwszym wykonawcą ról: Poety (Apollo i dziewczyna), Wodza Harnasiów (Harnasie), Pana Młodego (Wesele w Ojcowie). Zatańczył także partie: Twardowskiego (Baśń krakowska), Solisty (Koncert e-moll Chopina), Pana Młodego (Pieśń o ziemi), a w duecie z Olgą Glinkówną wystąpili jako para chłopska (Wezwanie). Partnerował Oldze Sławskiej, Ninie Juszkiewicz, S. Wójcikowskiej. W Warszawie tańczył 19 kwietnia 1939 w Teatrze Wielkim podczas Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej, a w dniach 5–19 lipca tego roku w teatrze Hall of Music podczas wystawy światowej w Nowym Jorku. Z uznaniem o jego występach w Polskim Balecie Reprezentacyjnym pisał kilkakrotnie H. Liński:

świetnie się spisywał Kiliński, dźwigający na barkach niemal cały repertuar,

w zespole męskim zdumiewał talentem i wytrzymałością Kiliński, tańczący niemal wszystkie czołowe partie. 

We wrześniu 1939 brał udział w obronie Warszawy. W czasie okupacji niemieckiej występował w programach Parnella w jawnym teatrze Nowości (1940–44). Tańczył role: Rokity (Pan z księżyca), Szatana (Kuszenie szatana), Śmierci (Sąd nad Herodem), Hucuła (Z gwiazdą), Chłopaka przebranego za Kostuchę (Dziad i baba), „Profesora” Guzika (Seans spirytystyczny), Narzeczonego córki burmistrza (Boruta), Diabła (Kantyczki polskie), Drużby (Wesele chłopskie). Wziął też udział w baletowym Widowisku fantastycznym, wystawionym w jawnym teatrze Jar 12 czerwca 1944 przez Leona Wójcikowskiego. Występy te były kamuflażem jego działalności w podziemiu; był żołnierzem AK, współpracował z R. Pragą i Grzegorzem Załęskim, redagującymi pismo powstańcze „Demokrata”. W czasie powstania brał udział w występach z grupą aktorów i orkiestrą J. Wasiaka dla żołnierzy polskich na prawym brzegu Wisły. Mieszkał w Józefowie koło Otwocka i stamtąd ściągnął go Jan Mroziński do organizowanego na terenie wolnej Pragi Teatru m.st. Warszawy. Już 7 października 1944, z Florentyną Puchówną, tańczył w pierwszym koncercie estradowym przy ul. Otwockiej, a do końca sezonu 1944/45 brał udział w wielu tak zwanych koncertach popularnych na Pradze i w stacjonujących w okolicy jednostkach wojsk polskich i radzieckich. W Teatrze m.st. Warszawy, wspólnie z Pawłem Dobieckim opracował choreografię do przedstawień: Czerwony Kapturek oraz Jaś i Małgosia (27 maja 1945). Od 10 sierpnia 1945 występował w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie jako Zefir i Satyr w scenie tanecznej opery Hrabina, inaugurującej działalność krakowskiej Opery. 

W 1945–47 znów występował w Balecie Parnella, w Krakowie 15 i 16 września 1945 w miniaturach: Chłopski pojedynek, Umarł Maciek, umarł, Kuszenie szatana, Roztańczona baba, a potem w kilkudziesięciu miastach Polski.  W 1947–49 był solistą baletu i pedagogiem w zespole artystycznym Domu Wojska Polskiego pod kierownictwem Mikołaja Kopińskiego, wystąpił m.in. w roli Zbójnika w balecie Janko muzykant i w Weselu na wsi (1948).

Od 1 września 1949 do 31 stycznia 1977 był pierwszym tancerzem w warszawskiej Operze. Zatańczył w tym okresie szereg znakomitych partii takich, jak: Diabeł (Pan Twardowski), Harnaś (Harnasie) – 1951; Torreador (Suita hiszpańska, 1953), Tybalt (Romeo i Julia, 1954), Rudowłosy (Jezioro łabędzie, 1956), Twardowski (Pan Twardowski, 1957), Maur (Pietruszka), Wojewoda (Mazepa, 1958), Stary Pan Twardowski (Pan Twardowski, 1959), Hilarion (Giselle, 1960), Sewerian (Kamienny kwiat, 1961), Czarny (Oczekiwanie, 1964); Mefisto (Noc Walpurgi w Fauście), Król (Mandragora) – 1966; tytułowy Don Kichot w balecie Minkusa (1967), Krassus (Spartakus, 1968), Ojciec (Kopciuszek, też współpraca choreograficzna Kilińskiego, 1969), Mistrz (Rzeźby mistrza Piotra, 1974); wielokrotnie tańczył partie solowe w Halce, Strasznym dworze. Kilkakrotnie pełnił funkcję asystenta choreografii, np. przy wznowieniach oper: Carmen, Eugeniusz Oniegin, premierze baletu Don Kichot. Był autorem choreografii mazura w Strasznym dworze (1963), kiedy tańczył w pierwszej parze z Olgą Glinkówną,

dając prawdziwy pokaz brawurowej i bardzo pięknej interpretacji polskiego tańca 

(Jerzy Macierakowski)

też podczas inauguracji odbudowanego Teatru Wielkiego (20 listopada 1965). Dnia 22 lipca 1976 w Teatrze Wielkim, obchodził jubileusz 30-lecia pracy artystycznej. Od 1 lutego 1977 był na emeryturze, ale w sezonie 1977/78 występował jeszcze w Teatrze Wielkim jako Don Kichot.

Współpracował z wieloma teatrami dramatycznymi i muzycznymi. Był autorem układu tańców m.in. do przedstawień: Tajemniczy nieznajomy, czyli Majster i czeladnik w Teatrze Ludowym w Warszawie (1960), Na szkle malowane w Teatrze Polskim w Warszawie (1970), Karen z krainy czarów w Teatrze im. Jaracza w Olsztynie (1971), Pani Gabriela (1977) i Wszystko do Desy (1978) w Teatrze Polskim w Bydgoszczy, Pinokio w Teatrze im. Żeromskiego w Kielcach (1979), Romeo i Julia w Teatrze Polskim w Szczecinie (1980). Dla Warszawskiej Opery Kameralnej opracował choreografię spektaklu Parnassus Reformowany, czyli Apollo Prawodawca (premiera 19 lipca 1969). W 1978 w Teatrze Wielkim w Łodzi przygotował Wieczór baletów polskich (inscenizacja i choreografia), na który złożyły się: Pieśń o ziemi, Harnasie, Apollo i dziewczyna oraz opracował choreografię Strasznego dworu, a w Operetce Śląskiej w Gliwicach tańce do Córki pani Angot, w 1981 w Teatrze Muzycznym w Szczecinie wystawił Tańce połowieckie. Poza granicami kraju, m.in. w 1979 przygotował choreografię do Strasznego dworu w Theater der Stadt w Bonn i w Miho Nagato Opera w Tokio. Był autorem choreografii do spektaklu telewizyjnego Historia o żołnierzu (1958) i do sceny balu w filmie Marysia i Napoleon (1966). 

Należał do grona najświetniejszych artystów polskiego baletu. Był znakomitym tancerzem charakterystycznym, jego role wyróżniały się doskonałym opracowaniem aktorskim, miał świetnie opanowany warsztat taneczny. Porywał temperamentem, zaskakiwał energią i witalnością. Był mistrzem solowych tańców różnych narodów, niezrównanym wykonawcą tańców narodowych, przede wszystkim mazura i poloneza.

Ważną rolę w artystycznej działalności Kilińskiego odgrywał zawsze polski taniec narodowy. Jako wychowanek warszawskiej szkoły baletowej, przejął jej tradycje, a współpraca z Zajlichem, Parnellem, Cieplińskim i Pianowskim dała mu możliwość uzupełnienia spuścizny po przodkach osiągnięciami tych wybitnych choreografów. Kiliński jako wykonawca prezentował więc zawsze polskie tańce we wzorowych kształtach formalnych i z tym nieuchwytnym, niemożliwym do naśladowania wyczuciem stylu, charakteru narodowego [...]. Był zawsze niezastąpionym solistą w tańcach z Halki i Strasznego dworu, a jego koncertowe miniatury, wykonywane często

w duecie z żoną (Oberek Sygietyńskiego, Kujawiak z Oberkiem Różyckiego, różnego charakteru mazury) zawsze elektryzowały widownię 

(Janina Pudełek). 

Jedną z pierwszych wielkich ról stał się Tybalt (Romeo i Julia, 1954), o którym Tacjanna Wysocka pisała:

Od chwili wejścia na scenę podnosi on temperaturę widowiska. Tancerz ten jakby od razu rzuca się w wir walki, każdy nerw jego drży, krew pulsuje, drgają mięśnie twarzy. W ruchu jest piękny, gwałtowny, ma w sobie coś z tygrysa i demona. Jest tak nieprawdopodobnie zręczny, szybki i natarczywy

w pojedynkach, że aż dziw, że nie ma naprawdę wypadku na scenie. Ale zarzuciłabym mu może właśnie nadmiar tego «demonizmu», spotęgowanego jeszcze przez ognisty

czerwono-czarny, zresztą przepiękny, kostium 

(„Teatr”). 

Podobał się jej też w roli Wojewody (Mazepa, 1958):

Szeroki, szlachecki gest, werwa i temperament. Niewątpliwie

w scenach końcowych wybuchy zazdrości, gniewu i rozpaczy wyrażone są w sposób przesadny. Ale czy możemy zrobić z tego artyście zarzut? W żadnym wypadku. Jest to tylko dowód, że Kiliński dobrze się wczuł w dramat Wojewody. Jako tancerz nie może posłużyć się wstrząsającym tekstem Słowackiego, lecz czuje go i przeżywa 

(„Teatr”).

Zachwycił też w Kamiennym kwiecie (1961), w którym „nakreślił pełnokrwistą sylwetkę kupca Seweriana”; jej zdaniem postacie odtwarzane przez tancerza były przeważnie

kreślone w pełnych tonach, z wielką czasem jaskrawością. Tym razem wychodzi to na dobre: w mało interesującej akcji baletu każde zjawienie się Kilińskiego na scenie podnosi temperaturę spektaklu, wnosi element humoru 

(„Teatr”).

Janina Pudełek pisała o nim:

We wspomnieniach bywalców Opery pozostaje Kiliński przede wszystkim wykonawcą ról z rodzaju tzw. czarnych charakterów. Rzeczywiście, kto widział jego Diabła (Pan Twardowski), Rudobrodego (Jezioro łabędzie), Tybalta (Romeo i Julia), czy Wojewodę (Mazepa), nie mógł nie zapamiętać wyrazistej, dynamicznej sylwetki, mocnego, męskiego sposobu poruszania się. Te właściwości wywierały silne wrażenie już przy pierwszym pojawieniu się artysty na scenie [...] Ale każda

z wymiecionych postaci, należących do tego samego gatunku, miała swoje odrębne cechy. Kiliński-Diabeł był przede wszystkim pewnym swej potęgi złym duchem, którego porażka w rozgrywce z Twardowskim napełniała bezsilną złością.

W Jeziorze łabędzim Kiliński prezentował swego bohatera nie tyle jako złego czarnoksiężnika; jego Rudobrody był też perfidny

i złośliwy. Tybalta wyposażył Kiliński w choleryczny temperament, cechy renesansowego zabijaki i fanatycznie zawziętego rzecznika rodu Capulettich. Zawziętość cechowała również Wojewodę. Ileż jednak było w tej postaci magnackiej dumy, władczości, wewnętrznej siły, bezwzględności. 

Działalność artystyczną łączył z pracą pedagogiczną. Od 1960 do 1966 był kierownikiem artystycznym warszawskiej szkoły baletowej i uczył tańca charakterystycznego; opracował układ Tańców połowieckich i Divertissement. W 1970–73 był nauczycielem polskich tańców w londyńskiej Legat Ballet School i przygotował z uczniami m.in. balet pod tytułem Koncert warszawski. 

Jako pedagog i choreograf współpracował z zespołem tanecznym Związku Zawodowego Kolejarzy (1952–60), Zespołem Pieśni i Tańca „Warszawa” (1954), Zespołem „Mazowsze”, dla którego ułożył: Krakowiaka, Tańce wielkopolskie, Tańce i pieśni Wilanowa (1954–58). Był Członkiem Zasłużonym Związku Artystów Scen Polskich i wieloletnim członkiem ZAiKS-u, a okresowo Zarządu Sekcji Autorów Dzieł Choreograficznych. Piastował też funkcję przewodniczącego w Komisji Weryfikacyjnej Ministerstwa Kultury i Sztuki. Tabl. 18. 

Bibliografia

Almanach 1993/94; 25 lat Opery warsz. 1945–70; 10 lat Opery warsz. 1945–55 (il.); Komorowska: Kronika t. muz. 1944–89; Komorowska: Szymanowski (il.); Mamontowicz-Łojek: Terpsychora (opinie H. Lińskiego; il.); Mrozińska: T. wśród ruin; Parnell: Moje życie (il.); Pudełek: Balet 1867–1915; Turska: Almanach (il.); Turska: Przewodnik (il.); I. Turska: Taniec w Polsce, Warszawa 1962 (il.); Szczublewski: T. Wielki; Wysocka: Dzieje; Kur. Warsz. 1935 nr 72; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 193, 1996 z. 3–4 s. 545–549, 556–559, 1997 z. 1–4 s. 364, 377, 1998 z. 3–4 s. 518–556 (il.); Świat 1955 nr 45; Taniec 1994 nr 1, Teatr 1955 nr 3 (T. Wysocka), 1958 nr 24 (T. Wysocka; il.), 1961 nr 23 (T. Wysocka), 1963 nr 15 (J. Macierakowski), 1978 nr 4 (J. Pudełek); Życie Warsz. 1993 nr 293, 295, 299; Akt ślubu nr X/B/209/1948 i zgonu nr VII/3380/1993, Arch. USC Warszawa; Akta i zbiory wycinków prasowych, MT Warszawa, Ogólnokształcąca Szkoła Baletowa im. R. Turczynowicza i T. Wielki Warszawa; Akta (fot.), ZASP; Programy, IS PAN; Almanach 1944–59. 

Ikonografia

Fot. – Arch. T. Wielkiego Warszawa, Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.