Osoby

GROSSÓWNA Helena, primo voto Gierszal, secundo voto Cieślińska (25 listpada 1904 Toruń – 29 czerwca 1994 Radość koło Warszawy),

tancerka, choreografka, aktorka, śpiewaczka. 

Była córką Leonarda Grossa, rzemieślnika, i Walerii z Winiarskich; pierwszym jej mężem był Jan Gierszal, sekretarz teatru w Toruniu (ślub w 1928); drugim Tadeusz Cieśliński. W wieku 15. lat zaczęła pracować w sklepie z konfekcją męską na toruńskim Starym Rynku. Od około 1923 była chórzystką w Teatrze Miejskim w Toruniu. Uczyła się też pod kierunkiem Wacława Wierzbickiego w szkole baletowej przy teatrze i do 1928 statystowała, grała epizody i występowała jako tancerka zespołowa w operetkach. 

Według jej własnej relacji, pierwszy raz wystąpiła na scenie w Toruniu w 1924 w Śnie nocy letniej (jako tancerka). Po wyjściu za mąż, wyjechała do Paryża, gdzie uczyła się u Bronisławy Niżyńskiej i występowała w baletach w jej choreografii. Brała także lekcje tańca u Matyldy Krzesińskiej. Po powrocie do kraju, w grudniu 1929 w Teatrze Polskim w Poznaniu, pod kierownictwem Maksymiliana Statkiewicza opracowała tańce do Kopciuszka Adolfa Walewskiego, współpracowała też z Teatrem Nowym. W sezonie 1930/31 była tancerką solistką i kierowniczką baletu w Teatrze Miejskim w Toruniu, dla którego opracowała tańce do wielu rewii i operetek, m.in. do: Księżnej Chicago, Hrabiny Maricy, Wesela w Hollywood, Miss Europy, Krysi leśniczanki, Czaru walca, ale także do Halki. W lutym 1931 występowała z zespołem toruńskim w Teatrze Miejskim we Włocławku, gdzie tańczyła np. w Weselu w Hollywood i Targu na dziewczęta. Od 1931 występowała też w Poznaniu, najpierw w rewiach w zespole Rewii Metropolis w kinie „Apollo", a na sezon 1931/32 została zaangażowana na stanowisko primabaleriny do Teatru Wielkiego. 

Od czerwca do września 1932, kiedy Opera Poznańska była nieczynna, znowu kierowała baletem oraz występowała w Toruniu i z zespołem tego teatru wyjeżdżała na lato, np. do Ciechocinka; ułożyła tańce w operetkach: Wiktoria i jej huzar, Nitouche, Królowa miliardów, Hrabia Luxemburg, a także w Rigoletcie. Na sezon 1932/33 wróciła do Poznania, do Opery, gdzie oprócz stanowiska primabaleriny, objęła też funkcję choreografki i kierowniczki baletu. Opracowała choreografię operetek: Bajadera, Dolly, Dziewczę z Holandii, Za dawnych, dobrych czasów, Dorina, Carewicz, Targ na dziewczęta, Lili chce śpiewać, Gri-Gri, Kobieta, która wie, czego chce, Szczęśliwej podroży!. W poznańskim Teatrze Polskim przygotowała choreografię komedii muzycznej Gramy operetkę (premiera 29 kwietnia 1933). W sezonie 1933/34 została zaangażowana do Teatru Miejskiego w Bydgoszczy; była tu kierowniczką baletu i opracowała choreografię do przedstawień: Królewna Śnieżka i siedmiu karłów, Modelka, Betlejem polskie, Dookoła miłości, Dziewczyna z fiołkami, Bal w Savoyu (w tej operetce sukces odniosła w roli Tangolity). W 1934 brała udział w objeździe z zespołem artystów warszawskiej operetki z Teatrem 8.30 i z operetką Jacht miłości odwiedziła m.in.: Kalisz, Kielce (25 lutego), Gdańsk (6 kwietnia), Tarnów (5 maja), Kraków (12–15 lipca), Lwów (od lipca do 3 sierpnia), Krynicę, Płock (16 września). 

W sezonie 1934/35 występowała w przedstawieniach Komedii Muzycznej na scenie Teatru Nowego w Poznaniu (m.in. w Carewiczu). Kształciła również w tym czasie swój głos. Występami w operetkach zdobyła już wtedy dużą popularność, która ułatwiła jej zaangażowanie do Warszawy. Jeszcze tylko od 8 czerwca 1935 występowała gościnnie z zespołem poznańskim w Toruniu w operetkach: Gejsza, Zemsta nietoperza, Paganini, Wiedeńska krew. 

W Warszawie po raz pierwszy ukazała się 28 czerwca 1935 jako Marylon w Przygodzie w Grand Hotelu w teatrze Wielka Rewia, a potem od 14 września tego roku występowała tu jako Helena w Kawiarence Ralpha Benatzky'ego. Po tych występach szybko stała się jedną z najpopularniejszych aktorek teatrów rewiowych i kabaretów Warszawy. Od grudnia 1935 do końca listopada 1937, była w zespole Cyrulika Warszawskiego pod kierownictwem Fryderyka Járosy’ego, gdzie występowała w rewiach i komediach muzycznych (np. Król z parasolem, Jaś u raju bram), potem w sezonach 1937/38 i 1938/39 w zespole kabaretu Małe Qui Pro Quo (np. w rewiach: Skąd swąd?, Od czego mamy rząd?, Strachy na Lachy). Występowała również: w roli Zuzanny Lubskiej w Podwójnej buchalterii w Teatrze Letnim (premiera 3 lipca 1936); na jubileuszowym koncercie Mariana Rentgena (w Filharmonii Warszawskiej, 1937); w rewii Dla ciebie Warszawo w teatrze Wielka Rewia (premiera 10 września 1938); z Chórem Juranda w Teatrze Wielkim we Lwowie (13 stycznia 1939); na jubileuszu Lucyny Messal (9 marca 1939).

Miała talent komiczny, świetnie tańczyła i śpiewała, urzekała też urodą, zgrabną sylwetką, wdziękiem i temperamentem. Jej gra była pełna lekkości i humoru, dzięki czemu była prawdziwą gwiazdą rewii i komedii muzycznej; we wszystkich rolach „daje mnóstwo wdzięku i wesołości” – pisał Boy. W plebiscycie publiczności otrzymała tytuł „Najpiękniejszy uśmiech Warszawy”. 

Ogromną popularność przyniosły jej także role filmowe. W 1935–39 zagrała w 17. filmach i to przeważnie role główne, lub pierwszoplanowe, ze znakomicie tańczonymi sekwencjami (np. w 1935 słynne stepowanie, co było wówczas nowością, w tańcu ze Zbigniewiem Rakowieckim w Kochaj tylko mnie, czy w 1938 taniec apaszowski z Adolfem Dymszą w Robercie i Bertrandzie). Najlepsze role filmowe Grossówny, to w 1937 Lodzia w Piętro wyżej, a w 1938: Mania w Królowej przedmieścia, Lusia we Florianie, Violetta w Pawle i Gawle, Helenka Roliczówna w Zapomnianej melodii. Była jedną z najbardziej znanych aktorek filmu polskiego, „gwiazdą wodewilu i farsy filmowej” (Pleograf). W 1940 miała wyjechać do USA, na zaproszenie Polonii, przez którą została wybrana na królową ekranu.

Podczas II wojny światowej i okupacji niemieckiej pracowała jako kelnerka, brała też udział w jawnym życiu teatralnym. W Warszawie występowała w kabarecie Na Antresoli w kawiarni artystów filmowych na ul. Złotej, w jawnych teatrach rewiowych: Złoty Ul, Niebieski Motyl, Bohema (np. jako Kamilla w Żołnierzu królowej Madagaskaru), Melodia, Rozmaitości Jar, Nowości, a także w Teatrze Miniatury i Teatrze Komedia; w Krakowie występowała w przedstawieniach rewiowych w Starym Teatrze (w styczniu 1941). Równocześnie działała w konspiracji; była żołnierzem Armii Krajowej, współpracowała z organizacją dywersyjną „Wachlarz”; za swą podziemną działalność została odznaczona Krzyżem Zasługi z Mieczami. W czasie powstania warszawskiego, pod pseudonimem „Bystra”, była słynną z odwagi komendantką grupy łączniczek i sanitariuszek w batalionie „Sokół” w Śródmieściu; wraz z E. Magierówną występowała też z koncertami piosenek dla powstańców. Po upadku powstania, została wywieziona do Stalagu XI A Gross-Lübars, a potem do Stalagu VI C Oberlangen. Po wyzwoleniu obozu 12 kwietnia 1945, brała udział w koncertach, a w maju tego roku jeszcze w Oberlangen, spotkała Fryderyka Járosy’ego, który zaproponował jej występy w nowo założonym zespole Cyrulika Warszawskiego. Wzięła udział w jego dwóch premierach: Póki my żyjemy! (28 września 1945 w sali Palais des Beaux-Arts w Brukseli) i Defilada Cyrulika (31 grudnia 1945 w Meppen) oraz w występach zespołu w 1946 na terenie Belgii, Holandii, Niemiec, Francji i Włoch. 

W listopadzie 1946 wróciła do Polski, a od grudnia tego roku występowała w Krakowie w Teatrze Siedem Kotów w rewiach i jako Penelopa (Moja żona Penelopa, 1947). Potem była w objazdowym zespole na Ziemiach Zachodnich, a w sezonie 1947/48 w Teatrze Literacko-Satyrycznym Osa w Łodzi. Po powrocie do Warszawy, brała udział w koncertach estradowych ARTOS-u. Od 1 stycznia 1950 do 31 grudnia 1964 była aktorką warszawskiego Teatru Syrena. Występowała w programach składanych i niewielkich rolach w komediach, np. jako: Pani Marta (Dwa tygodnie w „Raju”, 1951), Kelnereczka (Żołnierz królowej Madagaskaru, 1954), Pani Mellin (Szekspir pilnie poszukiwany, 1954), Interesantka (Kto się śmieje ostatni, 1956), Sekretarka Sporysza i Pani I (Sprawa Kowalskiego, 1956), Ziemianka III (Maman do wzięcia, 1957), Ciocia (Baloniki, baloniki, 1958), Księżna Rovigo (Madame Sans-Gêne, 1958), Gosposia (Maestro, 1959), Pierzyńska (Dom otwarty, 1961), Perkusjanka (Jego ekscelencja, 1963). Współpracowała z kabaretami, np. z Wagabundą i Dudkiem. Wzięła udział w spektaklu telewizyjnym Poezja ludowa (1963).

Po wojnie wystąpiła w kilku filmach; były to m.in.: Kolorowe pończochy (1960), O dwóch takich, co ukradli księżyc (1962), Zbrodniarz i panna (1963), Niekochana (1966), Pan Dodek (1971). W imprezie pod tytułem Już nie zapomnisz mnie (był to tytuł piosenki-przeboju z jej przedwojennego filmu Zapomniana melodia) obchodziła 21 lutego 1965 w Sali Kongresowej w Warszawie jubileusz 40-lecia pracy artystycznej. Później przeszła na emeryturę. Mieszkała w Międzylesiu pod Warszawą. W 1992 Teatr Syrena przyznał jej Złotego Sylwestra, nagrodę dla wybitnego, ale nie występującego już aktora. Tabl. 13. 

Bibliografia

Almanach 1993/94; Almanach sceny bydg. 1920–90; Artyści emigracyjnej Melpomeny 1939–95 (il.); Boy: Pisma t. 26–28; Bydg. leksykon teatr.; Formanowicz; Guderian-Czaplińska: Teatr. Arkadia s. 483; Hist. filmu t. 2 (il.); Kaszyński: Teatr łódz.; Komorowska: Za kurtyną lat; Krasiński: Warsz. sceny; Kwaskowski; Małkowska: Teatr, Mamontowicz-Łojek: Terpsychora (il.); Michalski: Powróćmy (il.); Mieszkowska: Járosy s. 139–141 (il.); Mościcki: Teatry 1944–45 (il.); Pleograf (il.); Rendez-vous z Syreną; Sempoliński: Wielcy artyści (il.); Świtała; T. Syrena 1947–2007 s. 39 (il.), 43 (il.), 44 (il.); Weber: Z dziejów opery w Bydgoszczy; Wierzyński: Wrażenia; Dz. Bydg. 1933 nr 268; Express Wiecz. 1965 nr 45; Film 1983 nr 6 (Wywiad z G.), 1985 nr 11 (Wywiad z G.), 1997 nr 8; Gaz. Pom. 1982 nr 41 (il.); Gaz. Wyb. 1999 nr 159 (il.), 2001 nr 57 (il.); Gon. Krak. 1941 nr 45 (il.); Kino 1939 nr 2, 13; Kron. m. Poznania 1971 nr 2; Kur. Warsz. 1931 nr 43, 51, 1932 nr 204, 1934 nr 6, 102, 1935 nr 140, 174, 252, 349, 1936 nr 80, 125, 180, 327, 1937 nr 23, 77, 118, 130, 249, 291, 321, 337, 1938 nr 50, 62, 138, 235, 258, 1939 nr 35, 68, 102; Magazyn Film. 1971 nr 8; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 173, 184, 191, 192, 195, 196, 200, 1997 z. 1–4 s. 21, 64, 164, 327, 363, 368 (il.), 417, 1998 z. 1–2 s. 266, 268, 1999 z. 2 s. 249; Przekrój 1965 nr 1039 (il.); Rzeczpospolita 1994 nr 152, 156; Stolica 1987 nr 10 (Wywiad z G.; il.); Teatr 1994 nr 9; Tyg. Ilustr. 1934 nr 34 (il.), 1936 nr 29 (il.); Życie Warsz. 1965 nr 45, 46, 1994 nr 157, 159, 160, 164 (il.); Afisze, Uniw. w Poznaniu; Akta (fot.), ZASP; Zbiory Arch. Teatralnego, T. Wielki im. Moniuszki Poznań; Programy, MTWarszawa; www.filmpolski.pl; www.1944.pl 

Ikonografia

E. Czarnecki: Portret (głowa), rys., 1933 – repr. fot. NAC; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.