Witold Borkowski
BORKOWSKI Witold (26 października 1919 Wilno – 5 listopada 1995 Warszawa),
tancerz, choreograf, reżyser, kierownik baletu.
Był synem Antoniego Borkowskiego, robotnika w fabryce tytoniowej w Wilnie, i Stefanii z Szostaków; mężem tancerki Olgi Glinkówny (ślub 25 grudnia 1972 w Warszawie). W 1935 wstąpił do szkoły baletowej N. Muraszowej w Wilnie. Zadebiutował 9 stycznia 1937 w koncercie na scenie wileńskiego Teatru Muzycznego „Lutnia”, jako partner D. Minkowiczówny (laureatki 1 Międzynarodowego Konkursu Tańca w Warszawie) w układzie do Zaproszenia do tańca Webera. Do końca sezonu 1937/38 był na tej scenie solistą baletu w operetkach: Władczyni filmu (Królowa kinematografu), Tancerka z Andaluzji, Król włóczęgów, Orłow, Miłość cygańska. W tym też czasie, jak podawał, związał się z Baletem Polskim Feliksa Parnella. W sezonie 1938/39 należał do grupy solistów teatru Wielka Rewia w Warszawie. Po wybuchu wojny, w 1939 wrócił do Wilna; był kelnerem w hotelu „George” i do 1941 występował w Teatrze Muzycznym „Lutnia" jako pierwszy tancerz, był też asystentem baletmistrza Józefa Ciesielskiego. Od 1942 przebywał w Warszawie; tańczył w teatrach jawnych: Maska, Nowości, Bohema, od 1943 też w teatrze Rozmaitości Jar, często w choreografiach Parnella, na przykład w rewii Szopka warszawska. Brał też udział w koncertach na rzecz Rady Głównej Opiekuńczej.
Po powstaniu warszawskim znalazł się w Krakowie, gdzie od listopada 1944 występował w jawnych imprezach w sali Starego Teatru w rewiach i w balecie dla dzieci Wieszczka lalek. Za występy w teatrach jawnych podczas okupacji niemieckiej, został po wojnie ukarany naganą przez Komisję Weryfikacyjną Związku Artystów Scen Polskich.
Po zakończeniu działań wojennych był w zespole Teatru im. Słowackiego, którego dział operowy uruchomiono 25 stycznia 1945; zagrał tu rolę Telemaka w Penelopie Morstina (premiera 15 czerwca 1945), obok Zofii Jaroszewskiej i Jerzego Leszczyńskiego, oraz wykonywał solo baletowe w Hrabinie (premiera 10 sierpnia 1945). W duecie z Olgą Glinkówną tańczył też w „Gospodzie Aktorów”. Oboje dołączyli do reaktywowanego wtedy w Krakowie Baletu Parnella i brali udział w objazdach tego zespołu po Ziemiach Zachodnich i występach w wielu miastach (m.in.: Grudziądz, Olsztyn, Gdynia, Słupsk, Koszalin, Szczecin, Gorzów, Zielona Góra, Nysa, Wrocław, Legnica, Świdnica, Katowice), aż do jego rozwiązania w 1947.
Od 1 października 1947 był pierwszym tancerzem w Operze Katowickiej w Bytomiu i stworzył na tej scenie swoje pierwsze ważne baletowe role: fantastycznego Diabła (Pan Twardowski, 1948) oraz lirycznego Pięknego Chłopca (Swantewit, 1949). Opracował również choreografię do opery Rigoletto (1949) i prowadził prywatną szkołę baletową. Od 1 września 1949 do 1963 był solistą baletu Opery w Warszawie. Tańczył wiele czołowych ról, w tym charakterystyczno-komediowe: tytułową w Dylu Sowizdrzale (1953), Popołudniu fauna (1958) i w Pietruszce (1958); klasyczne: Franciszka (Coppelia, 1953), Romea (Romeo i Julia Prokofiewa 1954), Księcia Zygfryda (Jezioro łabędzie, 1956) i dramatyczno-aktorskie: Króla Jana Kazimierza (Mazepa Tadeusza Szeligowskiego, 1958), Księcia Kurlandii (Giselle, 1960), Bachusa (Zaczarowana oberża, 1962).
Doskonalił w tym czasie swe umiejętności na aspiranturze w Moskwie w GITIS-ie (Gosudarstwiennyj Institut Teatralnowo Isskustwa; w 1950 i w 1959 u Rotisława Zacharowa i Leonida Ławrowskiego), odbył staż w Teatrze im. Kirowa w Leningradzie (1957). Jako choreograf współpracował z warszawskimi teatrami: Nowym, potem Operetką (m.in.: Swobodny wiatr, 1951; Sen nocy letniej i Konkurenci, 1952; Król włóczęgów, 1959), Satyryków i Syreną (sezon 1952/53), Współczesnym (taniec Lucky’ego w Czekając na Godota, 1957), Narodowym (Muchy, 1957), Polskim (w 1957–60 wielokrotnie, m.in.: Gbury, Maskarada, Wariatka z Chaillot, Mazepa), Ludowym (Romans z wodewilu, 1958), Powszechnym (Hamlet, 1959). Byt autorem choreografii w świetnym przedstawieniu Teatru Dramatycznego Parady (1958), prezentowanym w 1959 podczas Sezonu Teatru Narodów w Paryżu. Opracował też choreografię Aidy (Opera Bałtycka w Gdańsku 1960), Króla włóczęgów (Operetka w Szczecinie, 1960), Carmen (Opera Objazdowa, 1961), współpracował z Operetką w Lublinie (sezon 1962/63); w Operze im. Moniuszki w Poznaniu był autorem choreografii Aidy i wystawił balet Romeo i Julia (1963).
W 1954, w wypadku samolotowym pod Limanową doznał poważnego urazu; po intensywnej rehabilitacji wrócił do zawodu, lecz pewnych ewolucji, na przykład skoków nie mógł już wykonywać. W 1955 zaczął studia w warszawskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej i w 1959 ukończył Dział Baletmistrzowski na Wydziale Choreograficznym. W 1959 powierzono mu przewodnictwo jury w 1 Ogólnopolskim Konkursie Tańca Klasycznego w Warszawte. Odbył staże stypendialne w Paryżu (u Serge Lifara), w Brukseli (u Maurice Béjarta) i w londyńskiej Covent Garden (1961). W rezultacie tych międzynarodowych kontaktów wystawił, z zespołem Ballet Rambert, 25 czerwca 1962 Don Kichota w Empire Theatre w Liverpool (26 lipca 1962 także w Sadier’s Wells Theatre w Londynie); była to brytyjska premiera tego baletu, za jej choreografię uzyskał doskonałe recenzje w miejscowej prasie. Od 31 sierpnia 1963 zwolniony z warszawskiej Opery przez Bohdana Wodiczkę, wystawił m.in. balety w Operze we Wrocławiu (Joanna d ’Arc, 1963, oraz Szach-mat, 1964) i w Operze Śląskiej w Bytomiu (Stańczyk, 1964); opracował też układ tańców w Romeo i Julii w warszawskim Teatrze Polskim (1963) i nadal współpracował z Operetką w Lublinie (sezon 1963/64).
Od 1 września 1964 do końca sezonu 1974/75 sprawował kierownictwo baletu w Operze Łódzkiej, potem Teatrze Wielkim w Łodzi; przy teatrze otworzył Studio Baletowe, którym też kierował (1967–72). Przez pierwsze trzy lata pracował nad wyszkoleniem, rozbudowaniem (z trzydziestu kilku do siedemdziesięciu kilku osób) i ustabilizowaniem zespołu. Przyjęto z uznaniem sceny baletowe w jego choreografii w czterech premierach na otwarcie nowego gmachu Teatru Wielkiego (19–22 stycznia 1967: Tańce góralskie w Halce, Tańce połowieckie w Kniaziu Igorze, Straszny dwór, Carmen), a inaugurująca baletowe przedstawienia w nowym teatrze premiera Pana Twardowskiego (24 czerwca 1967) też wypadła efektownie; spektakl ten prezentowano w Lipsku (1968) i w Tbilisi (1969).
Podczas jedenastu sezonów w Łodzi wystawił 10 baletów pełnospektaklowych i jednoaktowych (nie licząc baletowych scen w kilkunastu premierach operowych), w tym: Jezioro łabędzie (1968), Romeo i Julia (1969), Harnasie (1970, 1976), Sylfidy (1971), Dafnis i Chloe (1972). Z jego inicjatywy, na zamówienie Teatru Wielkiego u łódzkiego kompozytora Bogdana Pawłowskiego, powstał balet dla dzieci Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków (1970), który zyskał bezprzykładne powodzenie. W samej Łodzi, wznawiany, grany był ponad 20 sezonów, a Borkowski (współautor libretta i autor inscenizacji, reżyserii i choreografii) wystawiał utwór w kraju (m.in. w Gdyni w 1974 z solistami z Opery Bałtyckiej i uczniami gdańskiej Szkoły Baletowej na scenie Opery Leśnej w Sopocie dla 15 000 widzów; w Bydgoszczy w 1983; Warszawie w 1984), a także za granicą (na przykład Wilno 1972, Brno 1973, Skopje 1989). Wraz z Z. Latoszewskim zainicjował w 1968 Łódzkie Spotkania Baletowe, które organizowane w rytmie biennale, nabrały charakteru międzynarodowego i przerodziły się w najważniejszy w kraju i liczący się w świecie, festiwal baletowy.
Realizował też w swej choreografii premiery na wielu innych scenach. W kraju były to w Warszawie: w Teatrze Lalek Guliwer (Pan Twardowski, 1968, wznowienie: 1970; prezentowany z sukcesem na międzynarodowym festiwalu baletowym w Wenecji „Europa–81”) i w Teatrze Wielkim (wieczór do muzyki Berlioza, Ravela i Debussy’ego: Symfonia fantastyczna, Bolero, Danse sacrée-Danse profane, 1971), a za granicą: w Den Norske Opera w Oslo (Romeo i Julia, październik 1969), w Sofii w Operze Narodowej (prapremiera: Joanna papieżyca, 30 stycznia 1969), w Londynie (Don Kichot z zespołem London Festival Ballet Trust w London Coliseum dwukrotnie: w 1970 i w 1975, m.in. z udziałem Evy Evdokimowej i Rudolfa Nurejewa), w Hawanie (Pan Twardowski w 1974 z zespołem Nacional de Danza Moderna de Cuba).
Od 1975 do końca sezonu 1979/80 sprawował kierownictwo baletu w Centralnym Zespole Artystycznym Wojska Polskiego; wcześniej był tu choreografem widowiska Piękna nasza Polska cała (1964), potem takich, jak: Zagrajcie nam dzisiaj wszystkie srebrne dzwony, Ballada o czterech pancernych, Za naszą i waszą wolność, Polonia Restituta, rewii Czy pozwoli panna Krysia oraz wielu programów okolicznościowych i występów na Festiwalach Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu, gdzie wystawił też balet Płomień Paryża (1980). Po przejściu w 1980 na emeryturę, nie zaprzestał aktywności artystycznej. Wystawił takie balety, jak: Fontanna Bachczyseraju (Skopje, 1981), Romeo i Julia (São Paulo, Brazylia; 1985), widowisko Pieśń ojczysta (z Centralnym Zespołem Artystycznym Wojska Polskiego, 1991). Z okazji premiery Don Kichota w jego choreografii i reżyserii w Teatrze Wielkim w Łodzi (31 maja i 1 czerwca 1986) obchodził jubileusz 45-lecia pracy artystycznej.
Bywał jurorem w zagranicznych konkursach tańca klasycznego: w Warnie (Bułgaria 1970, 1974, 1986), Trujillo (Peru 1985; jako przewodniczący jury), w Osace i Tokio (Japonia 1987, 1991). Wielokrotnie współpracował jako choreograf przy krajowych premierach operowych (Bytom, Warszawa), operetkowych (Lublin sezon 1982/83; Bydgoszcz 1982/83 i 1986/87) i w teatrach dramatycznych w Warszawie, na przykład w Teatrze Współczesnym (Dziady, 1978), w Teatrze Polskim (Ballada londyńska, 1978; Celestyna, 1979; Pan Tadeusz, 1981).
W swej twórczości choreograficznej był zwolennikiem tradycji, a jego widowiskowe, fabularne balety miały zawsze wyrazisty pierwiastek teatralności i dramatyzmu; zręcznie układał sceny fechtunków. Dużo czerpał z muzyki, a przy tym cechowała go wyobraźnia plastyczna i przestrzenna; dobrze ustawiał sceny zbiorowe. Jako tancerz wyróżniał się „jaskrawą indywidualnością” (Tacjanna Wysocka), „siłą fizyczną i ferworem” (Artur Maria Swinarski). Był mistrzem w partnerowaniu. Uważano go za „tańczącego aktora”; tworzył postaci bogate psychologicznie i emocjonalnie, potrafił wyposażyć je we „wdzięk, liryzm i humor” (Swinarski). Zawsze też nadawał im „piętno swego wielkiego talentu”, dodawała Wysocka, która trafnie opisywała jego wybitne role. Był według niej wspaniałym Faunem,
choć o tyle piękniejszym i zgrabniejszym niż Niżyński, przypominał go jednak tą właśnie zwierzęcą, skupioną siłą wyrazu.
Rolę Pietruszki przeprowadził konsekwentnie, „z maksymalną dozą dramatycznego wyrazu”, więc
zrobił sobie maskę tragiczną, zeszpecił siebie, ale właśnie dzięki temu zrozumiała staje się dla widza cała beznadziejność jego wysiłków.
Gdy kreował Jana Kazimierza w Mazepie,
inteligentne, głęboko aktorskie podejście do roli czyni z jego Króla postać, która pozostaje w pamięci. Pewność, swoboda, niewymuszoność, ironia – oto przymioty, którymi konsekwentnie rysuje postać swego bohatera. Ożywia tę postać, nasyca ją silną, mądrze przemyślaną ekspresją. Ma przy tym świetną maskę i wrodzoną elegancję w każdym ruchu.
Był Członkiem Zasłużonym SPATiF-ZASP-u i działaczem tej organizacji, m.in. w sekcji baletu i choreografii. Tabl. 6.
Bibliografia
Bydg. leksykon operowy, 10 lat. Opery warsz. 1945–55 (il.); Komorowska: Kronika t. muz. 1944–89; Komorowska: Teatry muz. Drugiej Rzeczypospolitej; Komorowska: Za kurtyną lat; Krasiński: T. Polski 1939–2002; Łódz. scena operowa; Mamontowicz-Łojek: Terpsychora; Mościcki; Teatry 1944–45 (il.); Parnell: Moje życie ; 15 lat Opery w Warszawie; Pół wieku Opery Śląskiej 1945–2000 (il.); Sempoliński: Druga połowa; Sto lat sceny pol. w Łodzi; Szczublewski: T. Wielki; Turska: Almanach (il.); Wysocka: Dzieje (il.); Żuchowski: Panorama; Gaz. Wyb. (Stołeczna) 1995 nr 260; Odrodzenie 1949 nr 19 (A.M. Swinarski); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 195, 197,198, 205, 206, 1997 z. 1–4 s. 48–50, 99, 364, 366, 622, 674–678; Ruch Muz. 1995 nr 26 (il.); Rzeczpospolita 1982 nr 173 (Wywiad z B.; il.); Słowo 1937 nr 105, 121,1998 nr 92, 130, 155; Teatr 1955 nr 3 s. 10 (T. Wysocka; il.), 1956 nr 11 (T. Wysocka; cyt. i il.), 1958 nr 10 (T. Wysocka; cyt. i il.), 24 (T. Wysocka; cyt. i il.); Życie Warsz. 1995 nr 304, 311; Akta (fot.), ZASP; Wydawnictwo jubileuszowe: Witold Borkowski – czterdzieści pięć lat pracy artystycznej, „Don Kichot” Minkusa, T. Wielki Łódź 31 V i 1 VI 1986 (tu fragm. recenzji, omówienie dorobku B.; il.); R. Wojtala: Życic i twórczość Witolda Borkowskiego, mps pracy magisterskiej, 1991, Akademia Muz. F. Chopina Warszawa.
Ikonografia
Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
