Osoby

JAHOŁKOWSKI Antoni (6 lipca 1931 Radom – 1 września 1981 Wrocław),

aktor.

Był synem Antoniego Jahołkowskiego, oficera Wojska Polskiego, i Heleny z Dziedziulów; mężem nauczycielki Marty Sukalskiej (ślub 15 lipca 1961). Maturę zdał w 1951 w Liceum Ogólnokształcącym w Rabce. Pracował przez rok jako referent kulturalno-oświatowy. Od 1952 przez cztery semestry studiował na Wydziale Elektryfikacji Górnictwa w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. W 1954–57 kształcił się na Wydziale Aktorskim krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej, ale go nie ukończył. Eksternistyczny egzamin aktorski zdał 12 listopada 1963 (dopiero za trzecim razem z powodu wady dykcji). 

Od 1 października 1957 do 31 października 1958 grał w Teatrze Rapsodycznym (pierwszy raz wystąpił 27 listopada 1957 jako członek Chóru w Legendach złotych i błękitnych), a od 1 listopada 1958 do 31 sierpnia 1959 w Teatrze Rozmaitości w Krakowie. W 1959 brał też udział w widowisku Koniec świata w Klubie Plastyków przy ul. Łobzowskiej. 

Od września 1959 był w zespole Jerzego Grotowskiego w Teatrze 13 Rzędów w Opolu, od 1964 w Teatrze Laboratorium we Wrocławiu. Występował we wszystkich przedstawieniach; jego role, to: Pierwszy pomocnik Śmierci i Protokolant (Orfeusz, 1959); Adam (Kain), Kelner (Kabaret Błażeja Sartra), Promotor (Misterium buffo), Wesołek (Siakuntala) – 1960; Widmo Złego Pana i Czarny Myśliwy (Dziady), Rogożyn (Idiota) – 1961; Dozorca i Prezes (Kordian), Izaak i Strażnik (Akropolis) – 1962; Mefistofeles (Tragiczne dzieje doktora Fausta, 1963), Król (Studium o Hamlecie, 1964), Król (Książę Niezłomny, 1965), Szymon Piotr (Apocalypsis cum figuris, 1968). W 1961–64 brał udział w spektaklach Estrady Publicystycznej, działającej przy zespole Grotowskiego w Opolu: Turyści, Pamiętnik śląski, Oratorium robotnicze, Maski i Pieśni. Od 1973 uczestniczył w pozateatralnych przedsięwzięciach Laboratorium Grotowskiego: Special Project, Acting Therapy i Drzewo Ludzi. W marcu 1981 zagrał jeszcze w Thanatosie Polskim. Obdarzony talentem estradowym występował, np. w kabarecie „Opałek” w Opolu i radiowym „Podwieczorku przy mikrofonie”. W zespole Grotowskiego kierował organizacją Związku Młodzieży Socjalistycznej, a od 1964 Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zmarł na chorobę nowotworową. 

Był mężczyzną wysokim o „niezbyt dużej, lekko spiczastej głowie”, „wydatnym nosie, nieco cofniętym podbródku i mięsistych uszach”, później nosił niewielką brodę. W Dziadach uzyskał „niezwykłą ostrość charakterystyki głosu i gry w różnych metamorfozach”: jako „potępiony dziedzic w iście męczeńskim wymiarze”, i jako Czarny Myśliwy, gdzie tworzył

okrutną, uczepioną ściany chimerę (jakby z katedry Notre Dame) rozedrganą nerwowo niesamowitą gestyką

(Tadeusz Kudliński).

W Kainie jako Adam tańczył i śpiewał kuplety, „korzystając ze swej werwy kabarecisty”, w Fauście był „przewrotnym  duchowym przewodnikiem, który wtajemnicza bohatera w porządek wszechświata”. Objawiał mu się

w ikonograficznej pozycji anioła ze Zwiastowania. Na jednej nodze, ugiętej w kolanie – drugą, też łagodnie ugiętą, ma odrzuconą w tył, zawieszoną w powietrzu. Jedno ramię trzyma wzniesione w górze, a drugie na wysokości piersi. Intonuje swą potężną inkantację głosem, w którym słychać odległe przestrzenie,

w Księciu Niezłomnym stał się

szefem osobliwego dworu parweniuszy, odziany w wojskowe bryczesy, buty z cholewami i togi sędziów.

Przewodził „obrzędowi przyjęcia do wspólnoty, którym jest tu kastracja”, był „instygatorem tortu i kapłanem religijnej apoteozy swej ofiary”, w Apocalypsis był „wodzirejem osobliwego wesołego towarzystwa”, animował „zabawę w wydarzenia ewangeliczne” i zamykał ją monologiem Wielkiego inkwizytora z Braci Karamazow (Ludwik Flaszen). 

Był jednym z bohaterów filmów dokumentalnych poświęconych Teatrowi Laboratorium, m.in. z lat 60.: Opole 1963, List z Opola, Laboratorium Grotowskiego, Książę Niezłomny (produkcja włoska), Jerzy Grotowski et son Théâtre Laboratoire de Wrocław (produkcja francuska), Akropolis (produkcja angielska) i późniejszych: Acting terapy (produkcja francuska), Apocalypsis cum figuris (produkcja włoska). 

Bibliografia

Almanach 1981/82; E. Barba: Ziemia popiołu i diamentów, Wrocław 2001; M. Dzieduszycka: Apocalypsis cum figuris, Kraków 1974 (il.); Osiński: Grotowski (il.); Z. Osiński: Teatr 13 Rzędów i Teatr Laboratorium „13 Rzędów”. Opole 1959–1964, Opole 1997 (il.); A. Wójtowicz: Od „Orfeusza” do „Studium o Hamlecie”. Teatr 13 Rzędów w Opolu (1959–1964), Wrocław 2004; Dz. Pol. 1961 nr 159 (T. Kudliński); Gaz. Rob. 1979 nr 263; Notatnik Teatr. 2000 nr 20–21 (il.), 2001 nr 22–23 (L. Flaszen; il.); Pam. Teatr. 2000 z. 1–4 (il.), 2001 z. 1–2 (il.); Życie Lit. 1981 nr 39; Kalendarium w oprac. B. Wójcika i akta J., Arch. Instytutu im. J. Grotowskiego Wrocław. 

Ikonografia

Fot. – Instytut im. J. Grotowskiego Wrocław.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Antoni Jahołkowski (1 VII 1931 Radom - 1 IX 1981 Wrocław), aktor, pedagog. Studiował na wydz. aktorskim krak. PWST (dyplom otrzymał znacznie później, w 1963). W l. 1959-65 występował w T. 13 Rzędów, potem T. Laboratorium 13 Rzędów w Opolu, w l. 1965-81 w Instytucie Badania Metody Aktorskiej T. Laboratorium we Wrocławiu, od 1970 pn. Instytut Aktora T. Laboratorium. Był współzałożycielem Instytutu, a następnie jednym z najbliższych współpracowników Jerzego Grotowskiego, w ostatnich l. współrealizatorem wielu przedsięwzięć parateatralnych Grotowskiego, praktykiem i badaczem form kontaktu między ludźmi. W swym dorobku art. miał takie role, jak Adam ("Kain" Byrona), Dziedzic ("Dziady" wg Mickiewicza), Rogożyn ("Idiota" wg Dostojewskiego), Prezes ("Kordian" Słowackiego), Mefisto ("Tragiczne dzieje doktora Fausta" Marlowe'a), Król ("Studium o Hamlecie" wg Szekspira i Wyspiańskiego), Izaak ("Akropolis" wg Wyspiańskiego), Król ("Książę Niezłomny" Calderona-Słowackiego), Szymon-Piotr ("Apocalypsis cum figuris" Grotowskiego). Prowadził wykłady na uniwersytetach amerykańskich (Nowy Jork, Hamilton, 1977), staże i warsztaty twórcze, na przykład w Berkeley (1977), Turynie, Winterthur, Monachium, Aarhus (1980/81). Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1981/1982