Osoby

DOBOSZ-MARKOWSKA Waleria, także: Eugenia Markowska, Waleria Markowska-Doboszowa, właściwie Waleria Genowefa Markowska, zamężna Dobosz (14 kwietnia 1887 Lwów – 2 października 1982 Skolimów koło Warszawy),

aktorka, śpiewaczka.

Była córką Antoniego i Antoniny Markowskich; żoną śpiewaka Adama Dobosza (zob.t. 1; ślub 17 sierpnia 1913 we Lwowie). W 1902 wstąpiła do chóru lwowskiego Teatru Miejskiego, gdzie wkrótce zaczęto jej powierzać mniejsze role i jako Eugenia Markowska pierwszy raz pojawiła się na afiszu 7 lipca 1903, gdy obsadzono ją jako Zuzię w Druciarzu. Występowała w rolach młodych dziewcząt, chłopców, paziów, a także tańczyła, przede wszystkim w operetkach i wodewilach, np. jako Aranka (Baron cygański, 1907), Angelo (Maskota, 1909), ale też w przedstawieniach dramatycznych, np. jako Józia (Wicek i Wacek, 1905) czy Andzia (Aktorki, 1909), a nawet w operach, np. jako Hrabina Ceprano i Paź księżnej w Rigoletcie. W 1909, po występie w Manewrach jesiennych, została w „Gazecie Lwowskiej” skrytykowana:

Przedwczesnym był występ pani Markowskiej (we wcale pokaźnej partyjce Treski), która braki wokalne wynagradza [...] brakiem ułożenia i dystynkcji, frapującym nawet u córki pułku.

Jednak, jak napisano w „Ilustrowanym Almanachu Artystyczno-Literackim”, gdy 11 maja 1910 w operetce Hrabia Luksemburg w roli Julii Vermont

zastąpiła chwalebnie p. Schupp, która zwichnęła nogę,

to

w nagrodę dyrekcja podniosła ją do godności solistki.

Odtąd pozostawała na tym stanowisku do końca sezonu 1913/14, a wśród ważniejszych jej ról na lwowskiej scenie wymienić można w 1910: Andzię (Walc miłości) i Daisy Grey (Księżniczka dolarów); w 1911: Ivettę (Dziewczyna z lalką), Oresta (Piękna Helena) i Kupida (Orfeusz w piekle); w 1912: Barbarę (Noc w Wenecji); w 1913: Baronową de Gondremark (Życie paryskie) i Cibolettę (Noc w Wenecji), a w 1914 Księcia Maksa w Księżniczce Małgorzatce, po premierze, której recenzent „Gazety Lwowskiej” pisał:

Na pierwszy plan wysunęła się pani Markowska jako śliczniutki, zgrabniutki, bardzo sympatyczny książę-bursz.

Z zespołem lwowskim opery i operetki w sezonach letnich, niemal co roku, gościnnie występowała w Krakowie (1904–06, 1908–11, 1913, 1914). 

W drugiej połowie 1914, wraz z mężem, przeniosła się do Warszawy i odtąd do nazwiska Markowska dołączyła Dobosz, a później używała stale formy Dobosz-Markowska. Już 17 marca 1915 w Teatrze Wielkim wygłaszała prolog-melodeklamację do baletu Pan i muzy, zaś 5 kwietnia 1915 debiutowała na tej scenie w roli Wilhelma w Jadwidze, królowej polskiej, a A. Poliński napisał:

Głos ma nieduży, ale niosący, dźwięczny i dobrze pod względem technicznym wyrównany, co wraz z urokiem piękności niewieściej [...] sympatyczne wywierało wrażenie.

Nie została jednak zaangażowana i latem 1915 znalazła się w zespole solistów teatru letniego w ogrodzie „Bagatela”. Na scenie tej od 19 czerwca tego roku występowała w roli pajaca Marion w „operze komicznej” Linoskoki, w której

śpiewała, tańczyła, dźwigała (jako akrobatka) ciężary olbrzymie [...] ujawniając artyzm, wdzięk i komizm 

(„Kurier Warszawski”),

a od 17 lipca tego roku w roli Czarodzieja-diabła w operetce Lalka norymberska. Występami tymi zdobyła sympatię publiczności, a także pewną popularność. Równocześnie nieobecność solistek w zespole warszawskiej operetki (m.in. po deportacjach w 1915 do Rosji) sprawiła, że Ludwik Śliwiński zaangażował ją na gościnne występy, i od sierpnia 1915 zaczęła występować w Teatrze Nowości. Na pierwszej scenie operetkowej kraju pozostała też w sezonie 1915/16 i zagrała tu szereg ról, także dużych i ważnych, np.: Dziewannę (Dzwony kornewilskie), tytułową Zuzę, „dyrektorkę kapeli wiedeńskiej” Franzi (Czar walca), tancerkę Fanni Piruette/Wandę (Polska krew), Pepi Reisinger (Książę Hektor), Arsenę (Baron cygański), Julię Vermont (Hrabia Luksemburg), Hildę (Baron Kimmel). Recenzenci podkreślali urodę, wdzięk i „filuterność” artystki, „krewki temperament”, „czarującą finezję”, oryginalne pomysły w grze i „piękny taniec”; przyznawali głos niezbyt mocny, ale ładny i „dostatecznie sprawny”. O jej popularności świadczyła nawet wierszowana „recenzja” z Księcia Hektora, zamieszczona na łamach „Nowej Muchy” 15 października 1915:

A spędzi twe troski, wdzięk Dobosz-Markowskiej. 

Od 1 kwietnia do 7 czerwca 1916 występowała w teatrze Nowoczesnym, m.in. w „rewii w 2 aktach” Jeszcze jeden (jako Adelajda) i w operetkach: Na dwa fronty (Księżniczka), Trzech Fredków, Kwiat mirtowy (Prana Młoda). Latem 1916 (od 11 czerwca, i potem w lipcu) przyciągała widzów występami na scenie w Dolinie Szwajcarskiej w tytułowych rolach w Pericholi i w Wielkiej Księżnie Gerolstein, a J. Czempiński nazwał  ją nawet

jedną z najlepszych artystek operetkowych wśród młodych śpiewaczek.

Brała udział w koncertach, np. charytatywnym w Dolinie Szwajcarskiej (śpiewała pieśni Karola Kurpińskiego) oraz organizowanych przez Koło Dramatyczne Handlowców. W sezonie 1916/17 występowała w teatrzyku Miraż i z jego zespołem w Płocku (przedstawienia kabaretowe 3 i 4 lutego 1917), a w lipcu 1917 w Teatrze Artystycznym (w ogrodzie „Oaza”) w operetce Dzieci Wiednia już od maja 1917, a później także w sezonie 1917/18, w 1919 (styczeń–czerwiec, sierpień–październik) i w 1920 (kwiecień) była cenioną aktorką teatrzyku Czarny Kot i występowała w wielu jego programach (m.in. w operetkach Król-dama-walet i Noc poślubna). Wzięła udział 25 maja 1921 jako Angela w premierze Kapłanki ognia w Teatrze Nowości, a w czerwcu tego roku z zespołem operetki pod kierownictwem Franciszka Stróżewskiego odwiedziła Częstochowę, Lubliniec, Radomsko, Raków.

Po powrocie do Warszawy, od 25 listopada 1921 do stycznia 1922 występowała w kabarecie Nietoperz, a od marca 1922 w operetkowym Teatrze Nowym, w zespole, którego pozostała także w sezonie 1922/23 i na scenie tej, obok Mieczysławy Ćwiklińskiej i K. Niewiarowskiej, występowała np. w rolach Elzy (Japonka) i Sigrid (Blondynka). W lutym 1923 brała też udział w porankach dla dzieci i wieczorach artystycznych w sali teatru Wodewil oraz w programach kabaretu Stańczyk. Zagrała w dwóch filmach: w komedii Rozporek i S-ka (1918) i w Przed sądem (1922).

Zaangażowana przez Franciszka Rychłowskiego, od 11 maja do 18 lipca 1923 występowała w Teatrze Letnim w Ogrodzie Bernardyńskim w Wilnie w operetkach: Odmłodzony Adolar (na otwarcie sezonu), Wesoła wdówka, Hrabia Luksemburg (obok Wiktroii Kaweckiej, Lucyny Messal, Józefa Redo), Kapłanka ognia (12 czerwca), Bajadera (23 czerwca), Japonka (jako Elza; 10 lipca). Tańczyła i grała, jak pisano,

z werwą i zręcznością w ruchach,

choć nie zawsze potrafiła ustrzec się szarży. Zapowiadano jej angażowanie do zespołu operetki wileńskiej na cały sezon 1923/24, ale na scenie tej występowała później tylko sporadycznie.

W 1924 (1 i 4 stycznia) z Objazdowym Teatrem Premier pod kierownictwem Tymoteusza Ortyma występowała w Płocku w komedii Jutro pogoda, a w lutym tego roku z artystami operetki warszawskiej w sali Teatru Bagatela w Krakowie (27 lutego w tytułowej roli w Dorinie). Od 12 kwietnia 1924 grała tytułową rolę w Medi w warszawskim Teatrze Nowości, gdzie od premiery do końca czerwca tego roku wystąpiła w niej 54 razy i zebrała wiele pochwał („ujmująca, przemiła”, „czarowna, pełna kobiecości”). W tym czasie wyjeżdżała też z artystami Nowości do Wilna: w Teatrze Letnim 20 maja 1924 wystąpiła w operetce W noc majową, a 28 czerwca tego roku w swej udanej roli w Medi. Po występie 30 października 1924 na scenie warszawskiego Teatru Nowości w tytułowej roli w Hrabinie Maricy, z zespołem pod kierownictwem Mariana Domosławskiego pojechała z tą operetką na długie tournée po kraju; objazd obejmował w 1924: Radom (8 listopada), Kielce, Częstochowę, Kalisz (13 listopada), Ostrów Wielkopolski, Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Płock (18 listopada), Białystok, Grodno, Wilno, Brześć nad Bugiem, Pińsk, Kowel, Równe, Łuck, Przemyśl, Rzeszów, Tarnów, Sącz, Stryj, Stanisławów i Tarnopol. W styczniu 1925 powtórzono z nią Hrabinę Maricę w Teatrze Nowości w Warszawie.

W kwietniu tego roku występowała gościnnie w Operetce w Krakowie (w tytułowej roli w Dzidzi), 17 czerwca 1925 miała w Warszawie na letniej scenie teatru Wodewil premierę operetki Złodziejska miłość, w sierpniu występowała w Krynicy, a we wrześniu tego roku była z artystami warszawskiego Teatru Nowości w Radomiu (7, 8 września) i Płocku (11 września). W lutym 1926 była zaangażowana do programów w kinie „Casino” w Łodzi, w marcu i kwietniu tego roku grała w objeździe, m.in.:  w Wilnie (5–8 kwietnia rolę tytułową w Królowej nocy), w Kielcach (w marcu i 22 kwietnia w Królowej nocy, 15 czerwca w Niecałowanej żonce) i w Kaliszu (16 kwietnia). Od 2 września 1926 na scenie warszawskiego Teatru Nowości grała tytułową rolę w Niecałowanej żonce, a potem wystąpiła jeszcze w Baronie Kimmlu.

W 1926 śpiewała też w Polskim Radiu. Później występowała nadal na scenach warszawskich teatrów rewiowych, np. wielokrotnie w 1926 oraz w 1927 w programach teatru Olimpia, a w 1928 w teatrze Czerwony As i w Wesołym Ulu w ogrodzie „Bagatela” (w lipcu). Od 9 marca 1928 brała też udział w rewii w Teatrze Nowości w Wilnie. Pojawiła się jeszcze w Warszawie w premierach rewii w teatrzykach: Wesoła Papuga (29 października 1930) i Mignon (10 lipca 1931). Wkrótce potem zaprzestała występów i wycofała się ze sceny. Od 1953 mieszkała w Domu Artystów Weteranów Scen Polskich w Skolimowie.

Największe sukcesy i najlepsze recenzje miała w 1915–18, kiedy przez kilka lat cieszyła się sympatią warszawskiej publiczności. Mimo że powierzano jej, niekiedy także później, główne role, nie zajęła nigdy pozycji operetkowej primadonny. Pozostała utalentowaną wodewilistką i operetkową aktorką charakterystyczną tak zwanego drugiego planu.

Bibliografia

Almanach, Lwów 1911 (il.; cyt.); Ankudowicz-Bieńkowska; Biegański s. 203; Czempiński; Teatry w Warszawie s. 153, 173 (cyt.), 174, 266 (il.); Dymek z papierosa s. 206; Filler: Operetka (il.); Hist. filmu t. 1; Jasiński: Na przełomie (tu wiersz z „Nowej Muchy” s. 185); Kaszyński: Teatralia; Komorowska: Teatry muz. Drugiej Rzeczypospolitej; Konarska-Pabiniak: Repertuar, Krasiński: Warsz. sceny; Pajączkowski: Teatr lwow.; Pleograf (il.); Pudełek: Balet 1867–1915; Sempoliński: Wielcy artyści (il.); Webersfeld: Teatr Hellera s. 40; Wieniec jubileuszowy Rychłowskiego s. 30; Wroczyński: Pół wieku s. 144; Gaz. Lwow. 1909 nr 200, 1914 nr 69; Ilustr. Prz. Teatr. 1921 nr 28–29 s. 16; Kur. Warsz. 1915 nr 94 (A. Poliński), 169 (cyt.), 197, 211, 228, 239, 255, 331, 1916 nr 93, 116, 132, 147, 162, 196, 1918 nr 240, 1919 nr 29, 49, 60, 75, 87, 105, 121, 128, 155, 227, 238, 263, 1920 nr 234, 1921 nr 155, 326, 327, 1922 nr 6, 352, 1923 nr 48, 52, 134, 168, 175, 1924 nr 104, 304, 1925 nr 25, 106, 230, 1926 nr 64, 242, 1927 nr 108, 135, 163, 1928 nr 205, 1930 nr 297, 1931 nr 192; Kur. Wil. 1924 nr 4; Lwow. Noworocz. Teatr. 1907, 1908, 1909; Pam. Teatr. 1968 z. 3 s. 363: Prz. Teatr. 1919 nr 1, 6–8; Prz. Teatr. i Film. 1924 nr 1 s. 18, 29, nr 4 s. 24, nr 17 s. 9; Scena Pol. 1922 z. 11–12, 1924 z. 3 s. 285; Słowo 1923 nr 136, 139, 190, 1926 nr 75; Teatr i Kino 1922 nr 5–12; Tyg. Ilustr. 1924 nr 20 s. 317 (il.), 1926 nr 21 s. 370 (il.); Życie Warsz. 1982 nr 224; Afisze i programy, IS PAN, MTWarszawa: Akt zgonu nr 143/1982, USC Konstancin-Jeziorna; Błasiak: T. kielecki przed 1939 s. 101; Galewski: Pamiętnik mps s. 16; Hałabuda: Repertuar; Straus: Repertuar 1914–15, 1915–16. 

Ikonografia

Fot. – ITWarszawa, MTWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Waleria Eugenia Dobosz-Markowska (14 IV 1887 Lwów - 2 X 1982 Warszawa), śpiewaczka, W 1902 wstąpiła do chóru t. lwowskiego. Wkrótce zaczęła występować w mniejszych partiach operetkowych, jak Zuzia ("Druciarz" Lehara), Pomarła ("Dziesięć cór na wydaniu" Suppego), a także dram., np. Marta ("Ijola" Żuławskiego), Józia ("Wicek i Wacek" Przybylskiego). W 1910 została solistką tego t. Śpiewała wówczas partie pierwszoplanowe, m. in. Andzia ("Walc miłości" Ziehrera), Miss Desi ("Księżniczka dolarów" Falla), Julia ("Hrabia Luksemburg" Lehara), Treska ("Manewry jesienne" Kalmana). Z zespołem lwów. operetki występowała w Krakowie (np. sez. letnie 1904, 1905, 1906). W Warszawie po raz pierwszy wystąpiła 19 VI 15 w Linoskokach Gannego na scenie letniego t. w Bagateli, następnie jako Fani Pirnette ("Polska krew" Nedbala) w T. Nowości. Wkrótce stała się jedną z popularniejszych solistek tego t. W sez. 1915/16 występowała także w Dolinie Szwajcarskiej i T. Nowoczesnym, w sez. 1916/17 w T. Mirage i z zespołem tego t. gościnnie m. in. w Płocku (luty), od maja w warsz. t. Czarny Kot, tamże w 1920, w 1921 w T. Nowości, a następnie z zespołem Franciszka Stróżewskiego w Częstochowie, Lublińcu, Radomsku, Rakowie. Od lipca t. r. i w sez. 1921/22 występowała w warsz. t. Nietoperz oraz w Operetce Krakowskiej (wrzesień). Od kwietnia 1922 i w sez. 1922/23 w warsz. T. Nowym, w imprezach dla dzieci na scenie t. Wodewil oraz w t. Stańczyk. W maju i czerwcu 1923 gościnnie w T. Letnim w Wilnie. Na pocz. 1924 z Objazdowym T. Premier pod dyr. Tadeusza Ortyma m. in. w Płocku, od kwietnia t. r. w warsz. Nowościach. Z zespołem operetki warsz. w listopadzie 1924 rozpoczęła tournee po kraju (w tyt. roli "Hrabiny Maricy" Kalmana), m. in. w Radomiu, Częstochowie, Kaliszu, Bydgoszczy, Toruniu, Płocku, Grodnie, Wilnie, Przemyślu, Tarnowie, Stanisławowie. W styczniu 1925 grała znów Marice na scenie warsz. Nowości, od kwietnia t. r. gościnnie w Operetce Krakowskiej ("Dzidzia" Piotrowskiego), w sierpniu w Krynicy, we wrześniu z zespołem warsz. Nowości m. in. w Radomiu i Płocku, w marcu 1926 w Kaliszu ("Królowa Nocy" Kolia). W 1927 grała w warsz. t. Olimpia, w 1928 w t. Czerwony As. W l. trzydziestych już nie występowała na scenie. Po II wojnie świat, mieszkała w schronisku aktorów w Skolimowie. Poza wymienionymi rolami miała w swym repertuarze jeszcze m. in. tytułowe w "Medi" Stolza, "Cnotliwej Zuzannie" Gilberta, "Niecałowanej żonce" Kolia, Arsenę ("Baron cygański" Straussa), Germanę ("Dzwony kornewilskie" Planquette'a), Wandę ("Polska krew" Nedbala), Angelę ("Kapłanka ognia" Walentinowa), Sigrid ("Blondynka" Gilberta). Źródło: Almanach sceny polskiej 1982/83. Tom XXIV. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987.