Osoby

BIAŁOSZEWSKI Miron (ur. 30 lipca 1922, Warszawa – zm. 17 czerwca 1983, Warszawa, Polska)

Poeta, dramaturg, prozaik, dziennikarz, aktor, reżyser; poeta „osobny” i twórca Teatru Osobnego, jeden z najważniejszych polskich pisarzy XX wieku.

Przyszedł na świat w biednej rodzinie; jego ojciec był urzędnikiem pocztowym, matka – krawcową. Naukę, rozpoczętą przed wojną w gimnazjum, kontynuował w czasie okupacji na tajnych kompletach. W 1942 zdał maturę i zaczął studiować polonistykę. Brał również udział w konspiracyjnych recytacjach klasyki, przedstawieniach teatralnych, koncertach muzycznych; nie należał do walczących z okupantem formacji zbrojnych ani organizacji podziemnych. Powstanie warszawskie przeżył jako cywil i z tego punktu widzenia po ponad dwudziestu latach napisał Pamiętnik z powstania warszawskiego. Po kapitulacji powstania Białoszewski został wywieziony na przymusowe roboty do Niemiec. W lutym 1945 wrócił do Warszawy i podjął pracę na poczcie. W latach 1946–51 pracował jako dziennikarz w „Kurierze Codziennym” i w „Wieczorze Warszawy”. W następnych latach współpracował z pismami dla dzieci i młodzieży: ze „Świerszczykiem-Iskierkami” i „Światem Młodych”, drukując w nich swoje wiersze i piosenki (1951–55).

Miron Białoszewski zaczął pisać jeszcze przed wojną. Debiutował w 1947 opublikowanym w tygodniku „Warszawa” wierszem Chrystus powstania W tym samym roku w „Walce Młodych” ukazało się opowiadanie Ostatnia lekcja. Wspomnienie okupacyjne. Debiutem książkowym Białoszewskiego był wydany w 1956 roku tomik poezji zatytułowany Obroty rzeczy. Rok później poeta zachorował na gruźlicę. Choroba, długotrwałe leczenie szpitalne i sanatoryjne odcisnęło piętno na utworach, które ukazały się w kolejnych tomikach poetyckich: Rachunek zachciankowy (1959) i Mylne wzruszenia (1961). W następnych latach poeta wydał Było i było (1965) oraz Odczepić się (1978). Poezja Białoszewskiego nobilitowała codzienność i zwyczajność: połamane krzesło, piec, starą kamienicę. Językowym ekwiwalentem tego, co stare i kalekie są archaizmy, przejęzyczenia, bełkot, słowotok. Poeta odwołuje się również do kultury ludowej, wykorzystuje konwencję ballady, pieśni jarmarcznej i dziadowskiej.

Rok 1955 przyniósł początek teatralnej aktywności Mirona Białoszewskiego. W prywatnym mieszkaniu przyjaciela poety, Lecha Emfazego Stefańskiego powstał Teatr na Tarczyńskiej. Scenę tworzyła stojąca we wnęce pokoju czarna skrzynka. Na pierwszy program składał się Homunculus Stefańskiego i Wiwisekcja Białoszewskiego – utwór na dziesięć przebranych w kostiumy palców; palce grały autonomiczne postacie, obdarzone zróżnicowanymi głosami. Następne programy składały się z samodzielnych wieczorów autorskich Stefańskiego, Białoszewskiego i Bogusława Choińskiego. W skład wieczoru Białoszewskiego weszły Lepy, Szara Msza i Wyprawy krzyżowe (premiera 17 lutego 1956 roku). Białoszewski zrezygnował ze sceny-skrzynki; w przedstawieniu udział wzięli Bogusław Choiński, Maria Fabicka i Ludmiła Murawska. W kwietniu 1957 roku teatr przeniósł się do klubu Hybrydy. Na Mokotowskiej zniknęła specyficzna atmosfera znana widzom Teatru na Tarczyńskiej, ale wzrósł krąg odbiorców. W Hybrydach odbyły się prapremiery kolejnych dramatów Białoszewskiego: Żmud, Stworzenie świata, Osmędeusze.

W latach 1959–1963 przedstawienia grane były w mieszkaniu Białoszewskiego przy placu Dąbrowskiego. Na pierwszy program Teatru Osobnego, z udziałem autora, Murawskiej i Ludwika Heringa, złożyły się Działalność, Imiesłów, Wą, Pani Koch, Peruga czyli Szwagier Europy oraz Szury. W ramach drugiego i ostatniego programu wystawiono fragmenty klasyki: Dziadów, Hamleta, Kordiana, Kleopatry i Wesela. W 1971 roku utwory dramatyczne Białoszewskiego, częściowo drukowane wcześniej w „Dialogu”, ukazały się w tomie Teatr Osobny. Teatr Białoszewskiego cechowała daleko idąca umowność; aktorzy posługiwali się zaledwie kilkoma rekwizytami – na ogół przedmiotami codziennego użytku, a zmiany dekoracji i kostiumów dokonywały się na oczach widzów. Sztuki Białoszewskiego stawiały aktorom nowe wyzwania: nie mogli wcielać się w postaci dramatu, komponować ról, bo ról w tradycyjnym rozumieniu tego terminu nie było, bohaterowie nie mieli określonego wieku, zawodu ani płci; logikę akcji zastępowały swobodne skojarzenia treściowe i brzmieniowe. Aktorstwo w teatrze Białoszewskiego cechowały wyraziste gesty i ruchy, istotny był również głos; mimika natomiast nie uzewnętrzniała emocji postaci.

W 1970 roku Białoszewski wydał Pamiętnik z powstania warszawskiego, który był jego prozatorskim debiutem. Pamiętnik, pisany z perspektywy piwnic i kanałów, z perspektywy świadka, który przeżył tamte dni bez broni w ręku, odheroizowuje powstanie. Stylizowany na bezpośrednią relację, nazywany był „pamiętnikiem gadanym” czy „quasi pamiętnikiem”. Także następne utwory prozatorskie Białoszewskiego: Donosy rzeczywistości (1973), Szumy, zlepy, ciągi (1976), Zawał (1977) oraz wydane pośmiertnie Obmacywanie Europy i Aaameryka (1988) wykorzystując formę dziennika, reportażu czy pamiętnika, sytuują się na pograniczu literatury pięknej i literatury faktu, przekraczając różnice gatunkowe.

Miron Białoszewski nie uczestniczył czynnie w życiu politycznym ani literackim, nie związał się z żadną grupą poetycką. Był poetą „osobnym” – jego twórczość wymykała się klasyfikacjom. Sławę przyniósł mu Teatr na Tarczyńskiej (ułatwiając debiut książkowy). Białoszewski otrzymał między innymi nagrodę Ministra Kultury i Sztuki i Nagrodę Państwową I stopnia.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Biogram w SBTP

BIAŁOSZEWSKI Miron (30 czerwca 1922 Warszawa – 7 czerwca 1983 Warszawa),

aktor, reżyser.

Był synem Zenona Białoszewskiego, urzędnika, i Kazimiery z Perskich. Uczył się w Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Po wybuchu II wojny światowej, w czasie okupacji niemieckiej, kontynuował naukę w tajnym szkolnictwie: na kompletach licealnych zdał maturę, a na Uniwersytecie Warszawskim studiował filologię polską. Wspólnie z grupą przyjaciół (m.in. Stanisławem Czachorowskim) organizował tajne wieczory literacko-teatralne (gran fragmenty m.in. Marii Stuart Słowackiego, Wesela i Dziadów). Po upadku powstania warszawskiego został wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec. W lutym 1945 wrócił do Warszawy, gdzie mieszkał i tworzył do końca życia.

Początkowo pracował jako urzędnik na poczcie i kontynuował studia na Uniwersytecie Warszawskim. W 1946 trafił do redakcji „Kuriera Codziennego”, później został dziennikarzem działu miejskiego „Wieczoru Warszawy”, a następnie do 1951, pracował w „Świecie Młodych”. Współpracował także z innymi redakcjami czasopism dziecięcych, dla których pisał wiersze i piosenki do spółki z Wandą Chotomską. W 1947 zrezygnował ze studiów i ukończył kursy dziennikarskie. W 1953 napisał (z H. Wolską) na konkurs Ministerstwa Kultury i Sztuki sztukę teatralną Stacja Przodownik daje premierę, czyli „Balladyna” pod semaforem.

Na przełomie 1954 i 1955 z grupą przyjaciół (Bogusławem Choińskim, Stanisławem Prószyńskim i Lechem Emfazym Stefańskim, potem także Ludwikiem Heringiem, Ludmiłą Murawską, Marią Fabicką) założył teatr, zwany później od ulicy przy której powstał, Teatr na Tarczyńskiej (jego siedzibą było mieszkanie Stefańskiego na czwartym piętrze czynszowej kamienicy). Powstały tu dwa programy Białoszewskiego; na pierwszy (przygotowany wspólnie ze Stefańskim wiosną 1955) złożyły się monodramy: Homunculus Stefańskiego i Wiwisekcja Białoszewskiego (według pomysłu inscenizacji i w scenografii Heringa oraz w wykonaniu autora). Był to „teatr skrzynkowy”, „teatr rąk i przedmiotów” – w Wiwisekcji występowało dziesięć palców ubranych w kostiumy oraz kilka rekwizytów.

Następny program (premiera w lutym 1956) składał się z trzech, granych na przemian, wieczorów: Białoszewskiego, Stefańskiego i Choińskiego. Były to już spektakle żywego planu. Od początku istnienia teatr wszystkie elementy przedstawienia (tekst, scenografia, gra aktorska) miały znaczenie równorzędne, a autorzy byli także reżyserami, twórcami scenografii (scenografem spektakli Białoszewskiego był Hering) oraz wykonawcami. Na wieczór Białoszewskiego złożyły się utwory jego autorstwa: Lepy, Szara Msza i Wyprawy krzyżowe, w których występował kolejno jako Sufitowy 1, Bohater (druga obsada), Baldwin. Grał także w sztukach Choińskiego (Rabbi Eliasz w Ścianie, Kolacjonista B w Kolacji) i Stefańskiego (Igraszek w Narodzinach Afrodyty, Numer 1 w Śledziach, śledziach). W 1956 powstał tekst będący manifestem, a zarazem podsumowaniem dotychczasowych dokonań teatru: Konwencja Tożsamości. Wnioski z Tarczyńskiej autorstwa Białoszewskiego i Stefańskiego (druk w „Trybunie Ludu” z 14 stycznia 1957). Do stycznia 1957 dwa pierwsze programy prezentowano na Tarczyńskiej, potem teatr przeniósł się do Klubu Studenckiego Hybrydy przy ulicy Mokotowskiej. Tu odbyła się premiera trzeciego programu, na który złożyły się wieczory Białoszewskiego i Stefańskiego. Pierwszy tworzyły utwory Białoszewskiego i Heringa: Żmud, Stworzenie Świata i najgłośniejszy z nich, Osmędeusze. Białoszewski był ich reżyserem (z Heringiem), a wystąpił kolejno jako: Pierwsza Osoba Czynności, Ten, Przedstawiacz. Zagrał także w sztuce Stefańskiego Hipoteza foxtrotta (Rozmówca).

Od 1958 do 1963 prowadził teatr w swoim mieszkaniu przy placu Dąbrowskiego, wtedy dopiero przyjął on nazwę Teatr Osobny. Powstały tu dwa nowe programy realizowane wspólnie przez Białoszewskiego (reżyseria, wykonanie), Heringa (reżyseria, scenografia, wykonanie) i Murawską (scenografia, wykonanie). Na pierwszy (premiera kwiecień 1959) składały się krótkie groteski autorstwa Białoszewskiego i Heringa: Działalność, Imiesłów, Wą, Pani Koch, Peruga, czyli Szwagier Europy, Szury, w których Białoszewski występował jako: Działacz, Imiesłów, Podejrzewacz Się, Szpital, Szwagier, Drugie. Ostatni program (premiera luty 1961) wypełniły fragmenty utworów dramatycznych: IV cz. Dziadów, Hamleta, Kordiana, Kleopatry Norwida, Wesela. Białoszewski wystąpił m.in. jako Gustaw i Pustelnik (Dziady), Narrator-Ogłaszacz, Szechera-Służący i Cezar (Kleopatra), tytułowy Kordian; Żyd, Poeta i Pan Młody (Wesele).

W Teatrze Osobnym wystawiano także poprzednie programy, do Wiwisekcji dodając Kabaret: pieśni na krzesło i głos. Przedstawiano je również w innych miastach Polski, a sam Białoszewski wielokrotnie, już po rozwiązaniu teatru, występował na wieczorach autorskich, na których prezentował fragmenty niektórych programów. W 1971 ogłosił drukiem swoje utwory dramatyczne (także te pisane do spółki z Heringiem), w tomie pod tytułem Teatr Osobny (1955–1963). Po latach Marta Fik pisała:

Gdy patrzeć na kształt tego teatru z historycznej perspektywy, widać jak wiele w nim było prekursorstwa. Prekursorstwa lub raczej przeczucia pewnych konieczności formalnych, choć służącym wyrażeniu nowych treści i nowej formy, którym ulegać będzie teatr najbliższych lat. W sposobie traktowania tekstu jako elementu teatru [...]. W dziedzinie plastyki scenicznej – syntetycznej, ograniczonej do paru rekwizytów i kostiumów komponowanych często z konkretnych «domowych» przedmiotów [...]. Wiązało się to ze specjalnym stosunkiem do aktorstwa, w którym nikt nie «przeżywał», nie wcielał się
w postać, bo «postaci» sztuk Białoszewskiego nie podlegały zasadom psychologii czy logiki życiowej [...]. Były to rzeczy nowe i w powojennym teatrze, i w literaturze.

Wybitny poeta, opublikował kilka tomików wierszy, prozy i głośny Pamiętnik z powstania warszawskiego. W 1971 otrzymał Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II stopnia, w 1982 Nagrodę Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku. Utwory Białoszewskiego, zarówno krótkie formy dramatyczne, jak i montaże poetyckie, wystawiano także na scenach teatrów studenckich i dramatycznych, na przykład Teatr pana Białoszewskiego w Teatrze Pleonazmus w Krakowie (1971), Teatr Osobny w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1973) i Teatr Osobny. Donosy rzeczywistości w Teatrze Powszechnym w Warszawie (1976); Osmędeusze. Kabaret Kici Koci w Białostockim Teatrze Lalek (1980), Zapisz to Miron w Teatrze Powszechnym w Warszawie (1985), Wyprawy krzyżowe w Teatrze Dramatycznym w Warszawie (1995), Osmędeusze w Teatrze STU w Krakowie (1997); reżyserami byli: Ryszard Major, Tadeusz Słobodzianek, Piotr Cieplak. W Teatrze Telewizji przedstawiono: Pamiętnik z powstania warszawskiego (1972, reżyseria Lidia Zamkow i 2004, reżyseria Maria Zmarz-Koczanowicz) i Mironczarnia (1983, reżyseria Wojciech Siemion).

Od 1996 w Warszawie przy ulicy Tarczyńskiej odbywały się co roku tak zwane Mironalia, cykl imprez, spotkań poświęconych twórczości Białoszewskiego, prezentujących też twórczość innych artystów. W 2005 powstał film fabularny w reżyserii Andrzeja Barańskiego Parę osób, mały czas opowiadający o przyjaźni Białoszewskiego z poetką Jadwigą Stańczakową. W 2012 wydano Tajny dziennik poety.

Bibliografia

Bibliografia dramatu t. 3; Fik: 35 sezonów (cyt.); G. Kerenyi: Odtańcowywanie poezji, czyli dzieje teatru Mirona Białoszewskiego, Kraków 1973; J. Kopciński: Gramatyka i mistyka. Wprowadzenie w teatralny rzeczywistość Mirona Białoszewskiego, Warszawa 1997; Miron. Wspomnienia o poecie, Warszawa 1996; Przeciw konwencjom. Antologia tekstów o teatrze polskim i obcym. Warszawa 1994; T. Sobolewski: Człowiek Miron, Kraków 2012; Z. Taranienko: Teatr bez dramatu, Warszawa 1979; Współcześni pol. pisarze i badacze; Dialog 1983 nr 10, 1996 nr 5–6, 1997 nr 7; 2006 nr 3; Odra 1967 nr 6 (M. Białoszewski: O tym Mickiewiczu jak go mówię), 1997 nr 10 (rozmowa z H. Czachorowską); Teatr 1986 nr 5; Teatr na Tarczyńskiej 1955–1958. Program do wystawy w Galerii Studio 1996. Red. A. Czerniak (il.); Programy Mironaliów, IS PAN.

Ikonografia

B. Zbrożyna: Portret, rzeźba, gips, 1976 i S. Kochanek: Portret, olej, sklejka – Muzeum Okręgowe Krosno; J. Czapski: Portret, rys., 1959, repr. Miron. Wspomnienia o poecie, Warszawa 1996; L. Murawska, trzy portrety: 1/akw., 2/Miron Białoszewski w „Wyprawach krzyżowych”, rys., tusz, 1956 – własność autorki, repr. katalog: Murawska. Malarstwo i T. Osobny Trzech Osób (Białoszewski, Hering, Murawska), Toruń Muzeum Okręgowe, 1999 oraz 3/olej, płótno, 1961 – MN Warszawa; H. Krajewska: Cztery portrety, akw., gwasz, 1974 i J. Treuttler: Portret, oł., 1983 – Muzeum Literatury im. Mickiewicza, Warszawa; W. Krygier: Portret, olej, repr.: Krygier II; Fot. – Bibl. Nar., ITWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.