Witold Dowgird
DOWGIRD Witold (26 lipca 1901 majątek Plemborg koło Ejragoły na Żmudzi – 16 września 1983 Łódź),
aktor, reżyser, kierownik artystyczny teatru.
Pochodził ze starego, znanego rodu litewskiego. Był synem Tadeusza Dowgirda, właściciela ziemskiego (a także artysty malarza, kolekcjonera i archeologa-amatora, założyciela i kierownika Muzeum Miejskiego w Kownie), znanego na Litwie jako Tadas Daugirdas, i Kazimiery z Korybut Daszkiewiczów; mężem długoletniej aktorki w amatorskim Zespole Miłośników Sceny Polskiej w Kownie, Eugenii Raczkowskiej (ślub w październiku 1927 w Kownie; zmarła 18 stycznia 1939 tamże).
Naukę rozpoczął w rosyjskim gimnazjum w Rydze, kontynuował w Charkowie, a ukończył maturą w Bydgoszczy, dokąd jesienią 1920 przeniósł się z rodziną. Wiosną 1921 wstąpił do dwuletniej Szkoły Dramatycznej pod kierunkiem Wandy Siemaszkowej przy Teatrze Miejskim w Bydgoszczy; jednocześnie w sezonach 1921/22–1922/23 statystował w przedstawieniach i był tu inspicjentem. W 1923–24 przez pewien czas przebywał na Litwie, gdzie jako obywatel litewski załatwiał zwolnienie ze służby wojskowej. Po powrocie, w sezonach 1923/24 i 1924/25 nadal pracował w bydgoskim Teatrze Miejskim jako inspicjent z możliwością grania. Na sezon 1925/26 zaangażował się do Teatru Polskiego w Katowicach, gdzie wystąpił w paru epizodach, np. Służącego (Świerszcz za kominem), Przechodnia (Pan naczelnik).
W styczniu 1926 w Kownie przyjął propozycję powołania do życia i prowadzenia stałego teatru polskiego, pod egidą Polskiego Towarzystwa Popierania Kultury i Oświaty wśród Polaków na Litwie „Pochodnia”. Zorganizował wtedy w Kownie stały amatorski Zespół Miłośników Sceny Polskiej i odtąd był jego kierownikiem, reżyserem i aktorem aż do jesieni 1940, kiedy władze zakazały mu działalności kulturalnej. Zespół pod jego kierownictwem dał pierwsze przedstawienie 20 marca 1926 (Spadkobierca), a ostatnią premierę w październiku 1940 (Moralność pani Dulskiej). Przedstawienia odbywały się najczęściej w sali kowieńskiego Domu Ludowego przy ulicy Lukszysa 15. Po 1931 Zespół Miłośników Sceny Polskiej usamodzielnił się. W jego repertuarze były głównie sztuki polskich autorów, dużo komedii Perzyńskiego, Bałuckiego, Zapolskiej, ale wystawiano też dramaty: Słowackiego, Wyspiańskiego, Rittnera, Żeromskiego, Szaniawskiego. Odwiedzano z występami wiele miejscowości, m.in.: Szawle, Poniewież, Wiłkomierz, Olitę, Kiejdany.
W 1929–38 Dowgird był również reżyserem drugiego polskiego zespołu amatorskiego w Kownie: Sekcji Dramatycznej Polskiego Związku Zawodowego Ludzi Pracy na Litwie, która także dawała często przedstawienia w małych miasteczkach i w ośrodkach wiejskich. Przez wiele lat niezwykle ofiarnie pracował też jako instruktor oświatowo-kulturalny i teatralny (przygotowywał tak zwane programy składane) w świetlicach polskich w Kownie i na prowincji. W 1934 był w Polsce na kursie dla kierowników wiejskich zespołów w Chełmnie i na kursie kukiełkowym w Zakopanem (miał, niezrealizowane z braku funduszów, plany zorganizowania w Kownie przenośnego teatru kukiełkowego). Po wybuchu II wojny światowej Zespół Miłośników Sceny Polskiej pod jego kierunkiem nie zaprzestał działalności. W listopadzie 1939 dużym wydarzeniem dla polskiej ludności było wystawienie w inscenizacji Dowgirda fragmentów Nocy listopadowej na rzecz Komitetu Pomocy Uchodźcom, w kwietniu 1940 pokazano Szkarłatne róże, latem wyjeżdżano z występami do Wędziagoły, w październiku 1940 wystawiono Moralność pani Dulskiej, potem Stare miasto i montaż na rocznicę rewolucji październikowej, a na zakończenie działalności program składany w wykonaniu „zjednoczonych polskich zespołów”.
Po rozwiązaniu w 1940 polskich zespołów, Dowgird nadal mieszkał w Kownie. Przez blisko rok był księgowym w firmie budowlanej. W marcu 1941 został asystentem reżysera w operetce litewskiej, a gdy powstała w 1941 scena operetkowa przy Litewskim Teatrze Państwowym w Kownie, został samodzielnym reżyserem tej sceny. W 1943 prawdopodobnie reżyserował rewie w jawnym teatrze Ali-Baba w Wilnie. W 1944 utworzył amatorski zespół estradowy. Po zakończeniu wojny nielegalnie przedostał się do Polski i zaangażował najpierw do Teatru Wojewódzkiego, a potem do Teatru Miejskiego w Białymstoku i pozostał w nim do końca 1945. Na początku 1946 wyjechał do Ełku, gdzie z częścią swych aktorów z Kowna zorganizował teatr i dał dwie premiery (wiadomo, że 19 stycznia 1946 grano Moralność pani Dulskiej), ale wobec braku pomocy finansowej ze strony miasta, zespół przestał istnieć. W marcu 1946 pojechał do Gdyni i zaangażował się na pół roku do Teatru Miejskiego Komedia, potem na sezon 1946/47 do Teatru Polskiego w Bydgoszczy, a na 1947/48 i 1948/49 do Teatru im. Żeromskiego w Kielcach. Później odszedł z teatru zawodowego i zamieszkał w Łodzi, gdzie do 1964 pracował jako reżyser teatrów amatorskich. Prowadził także kursy gry scenicznej i reżyserii dla kierowników świetlic. W 1956–58 był również instruktorem zespołów amatorskich w Olsztynie. Reżyserował w domach kultury w Piotrkowie Trybunalskim, Wolborzu, Brzezinach.
W Kownie w Zespole Miłośników Sceny Polskiej występował m.in. jako: Ryszard Heyst (R.H. Inżynier), Burmistrz (Burmistrz Stylmondu), Mąż (Ich czworo), Samuel (Sędziowie), Fikalski (Dom otwarty); w Sekcji Dramatycznej Polskiego Związku Zawodowego Ludzi Pracy np. jako: Doręba (Gwałtu, co się dzieje!), Mateusz Wrzawa (Maciek Samson), Alfons Utracki (Myszy bez kota). Po wojnie zagrał m.in. w Białymstoku w 1945: Kapsa (Nadzieja), w Gdyni w 1946: Teofila (Muzyka na ulicy), Pagatowicza (Grube ryby) i Józefa (Gdzie diabeł nie może); w Bydgoszczy w 1946: Rotmistrza (Damy i huzary) i Rektora (Żeglarz), a w 1947: Barona Montricharda (Walka kobiet), Tytusa Dudgeona (Uczeń diabła) i Lorda Franka Chesneya (Ciotka Karola); w Kielcach w 1947: Ziemlanikę (Rewizor) i Kapitana (Krąg interesów), a w 1948: Franciszka (Dom otwarty), Doktora Lestrade (Przyjaciel nadejdzie wieczorem) i Epistatesa (Obrona Ksantypy).
Zasłużył się przede wszystkim jako twórca i kierownik stałego polskiego teatru amatorskiego w Kownie, a także w upowszechnianiu polskiej kultury wśród ludności polskiej na Litwie. Pracował, szczególnie na prowincji, w bardzo trudnych warunkach, mimo to zespoły pod jego kierownictwem utrzymywały dobry, bliski profesjonalnemu, poziom artystyczny.
Bibliografia
Almanach 1983/84; Almanach t. bydg. s. 112; K. Buchowski: Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918–1940, Białystok 1999; Cały świat gra komedię s. 293; Formanowicz; M. Jackiewicz: Polskie życie kulturalne w Republice Litewskiej 1919–1940, Olsztyn 1997; Nawrat: Repertuar; Sobański: Teatr Pol. na Śląsku; Szczepkowska: 20 lat t. na Wybrzeżu; T. w Kielcach 1944–95; Ekran i Scena 1924 nr 14; Kur. Warsz. 1924 nr 248; Pam. Teatr. 1997 z. 1–4 s. 646; Scena Pol. 1922 z. 8–10 s. 45; Znad Wilii 2001 nr 3/4 (M. Jackiewicz: Witold Dowgird – twórca amatorskiego teatru polskiego na Kowieńszczyźnie; il.); Akta (fot.), ZASP; Programy, IS PAN; Almanach 1944–59; Inf. bratanka, Jerzego Dowgirda.
Ikonografia
Fot. – Red. SBTP IS PAN.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
Biogram w Almanachu Sceny Polskiej
Witold Dowgird (26 VII 1901 Plemborg k. Kiejdan - 16 IX 1983 Łódź), aktor, reżyser, inspicjent. Kształcił się w Rydze, Charkowie, a następnie w Bydgoszczy, gdzie zdał maturę i został słuchaczem Szkoły Dramatycznej przy T. Miejskim pod kier. Wandy Siemaszkowej (1921-22). W l. 1923-25 był zatrudniony w t. bydgoskim w charakterze inspicjenta, brał też udział w przedstawieniach. W sez. 1925/26 był aktorem T. Polskiego w Katowicach. Grał m. in. Przechodnia ("Pan naczelnik to ja" Monceya), Służącego ("Świerszcz za kominem" Dickensa). W l. 1926-40 działał w amatorskim ruchu teatr, na Litwie, był wieloletnim kier. i reż. polskiego zespołu w Kownie, a od 1936 zespołów wiejskich. W 1941 został asystentem reż. w Operetce Litewskiej w Kownie, a następnie samodzielnym reż. ("Wesoła wdówka" i "Hrabia Luksemburg" Lehara). W czasie wojny pracował jako urzędnik w biurze budowlanym. W 1944 był konferansjerem amatorskiego zespołu estradowego, a po reaktywowaniu Operetki nadal jej reżyserem. Po repatriacji do Polski pracował krótko w t. białostockim (IX-X 45), następnie z grupą amatorów z Kowna zorganizował T. Dramatyczny w Ełku i sprawował jego kier. (sez. 1945/46). W marcu 1946 zaangażował się do Miejskiego T. Komedia w Gdyni, w sez. 1946/47 występował w T. Polskim w Bydgoszczy (np. Rotmistrz w "Damach i huzarach" Fredry), w l. 1947-49 w T. im. Żeromskiego w Kielcach (Kapitan w "Kręgu interesów" Benavente'a). W nast. l. zrezygnował ze sceny zawodowej, osiedlił się w Łodzi i pracował jako reżyser t. amatorskich (do 1964) w łódź. klubach i świetlicach fabrycznych, a także w Olsztynie, Piotrkowie Trybunalskim, Wolborzu, Brzezinach. Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1983/84. Tom XXV. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe - Warszawa 1987.
