Aleksander Fogiel
FOGIEL Aleksander (26 lutego 1910 Siedlce – 17 stycznia 1996 Łódź),
aktor, scenograf, reżyser, kierownik artystyczny teatru.
Był synem Michała Fogla, maszynisty kolejowego, i Stanisławy z Domańskich; stryjecznym bratem piosenkarza Mieczysława Fogga (właściwie Fogla; 1901–1990); mężem Celiny z Dąbrowskich, potem tancerki Lucyny Łakomówny (ślub 19 sierpnia 1995 w Helu, po 50. latach wspólnego życia); ojcem tancerza Waldemara Fogla (zob. t. 2) oraz aktorów: Tomasza i Andrzeja Foglów. W czasie I wojny światowej wyjechał z rodziną w głąb Rosji (ojciec kierował pociągiem sanitarnym). Do 1918 mieszkał i uczył się w szkółce polskiej w Twerze nad Wołgą. W 1918–25 był uczniem Gimnazjum im. Szwendowskiego w Siedlcach, potem Technicznej Szkoły Kolejowej w Warszawie. Od 1926 łączył pracę na kolei z wieczorową nauką w warszawskiej Miejskiej Szkole Rysunku i Zdobnictwa. Praktykował jako malarz teatralny u Wincentego Drabika.
W 1928 został pomocnikiem dekoratora; pierwsze prace tworzył w pracowni Józefa Galewskiego w warszawskim teatrze Qui Pro Quo oraz w garnizonowym teatrze Domu Żołnierza, gdzie w tymże roku debiutował jako aktor rolą Antosia (Karpaccy górale). Od 1929 organizował amatorskie przedstawienia Stowarzyszenia Artystyczno-Teatralnego „Cyganeria” w Rembertowie, a w 1933–39 w teatrze garnizonowym w Siedlcach, gdzie był kierownikiem artystycznym, dekoratorem, aktorem (np. Boruta w Zaczarowanym kole; Literat we Freuda teorii snów) i autorem wystawianych rewii i sztuk (Napoleon, Orlęta, Szpicle idą). W kościołach projektował coroczne groby wielkanocne.
W czasie II wojny światowej zajmował się handlem. Po ustąpieniu Niemców z Siedlec w 1944, został dyrektorem Teatru Frontowego 8 Dywizji Piechoty II Armii Wojska Polskiego. Własne widowisko pod tytułem Wigilia pod gwiazdami wystawiał w lasach pod Mordami, a 8 lutego 1945 jego zespół dał koncert na gruzach Warszawy. Później został kierownikiem artystycznym teatru Domu Żołnierza w Poznaniu, potem we Wrocławiu przy Okręgowym Komitecie Związków Zawodowych założył (z Marcinem Godziszem) w 1945 Teatr Popularny i do 1947 był jego kierownikiem artystycznym, aktorem, reżyserem i scenografem. Działalność zainaugurował 27 września 1945 premierą własnej komedii muzycznej Wyspa Hibiskusów (pod pseudonimem literackim A. Jadźwing). Po likwidacji Teatru Popularnego i przejęciu sali przez Teatry Dolnośląskie, został na sezony 1947/48 i 1948/49 zaangażowany do zespołu tychże. W sezonach 1949/50 i 1950/51 występował w Teatrach Miejskich w Częstochowie, np. jako tytułowy Rycerz Samochwał, Szwejk (Nowe przygody Szwejka), wystawił z własną scenografią Tay-Yang budzi się (jego warsztat reżyserski). Od 1 maja 1951 należał do zespołu Teatrów Dramatycznych w Poznaniu, a od 1 listopada 1951 do 1958 w Szczecinie był aktorem, reżyserem i scenografem Teatrów Dramatycznych oraz etatowym reżyserem Polskiego Radia.
W 1953 zdał w Krakowie eksternistyczny egzamin aktorski. Na scenach szczecińskich „dojrzało i zaowocowało” (Władysław Orłowski) jego aktorstwo.
Rolą Bogusławskiego stał się współtwórcą wybitnej inscenizacji sztuki Król i aktor (1952), błysnął również swoimi szerokimi możliwościami aktorskimi jako Markiz Posa w Don Carlosie (1953), obok potknięć, miał piękne, a nawet świetne momenty.
I „choć warunki aktorskie – jak zauważył Edward Csató – niekoniecznie predestynują go do ról markizów, zagrał Pozę bardzo dobrze, dając postać prostą, głęboko przeświadczoną o słuszności swej ideologii i walczącą o nią bez kompromisu”. Ważną w karierze Fogla była tytułowa rola Wilhelma Tella (1955), dzięki której, zdaniem Orłowskiego dołączył do najlepszych aktorów kraju, zaś jako Radziwiłł (Panie Kochanku, 1956)
ujawnił predyspozycje do przedstawiania postaci sarmackich,
w których wady narodowe idą w zawody z jedynym w swoim rodzaju wdziękiem.
Grał też Podkolesina (Ożenek, 1952), Croftsa (Profesja pani Warren, 1955); reżyserował m.in.: Szkołę żon (1952), Chorego z urojenia i Strachy (1957), Awanturę w Chioggi (1958). Do większości z nich oraz do Cyrulika sewilskiego (1955) opracował również scenografię. Od 1 października 1955 do 14 września 1956 był równocześnie reżyserem, scenografem i kierownikiem artystycznym szczecińskiego Teatru Lalek Rusałka.
W sezonie 1958/59 reżyserował w szczecińskiej Operetce Wyspę Hibiskusów; współpracował jako aktor i scenograf z Estradą Szczecińską. W sezonach 1959/60–1962/63 i 1967/68–1978/79 występował w Teatrze Powszechnym w Łodzi, a w 1963/64–1965/66 w Teatrze im. Jaracza. Był jednym z najpopularniejszych aktorów scen łódzkich, zagrał na nich swe najlepsze role, tworząc mocne, sugestywne postacie, np. doskonałego Sierżanta Mitschema w Błękitnym patrolu (1959), „jedno ze znakomitszych dokonań scenicznych Fogla”, jak podkreślał obecny na premierze autor czy „z rozmachem i pełnią prawdy życiowej pokazanego Beaudricourta w Skowronku” (1960), pisał Orłowski. Z kolei Irena Bołtuć wspominała brawurowo zagranego Wistowskiego (Grube ryby, 1961) i zabawnego Pana Pickwicka (Klub Pickwicka, 1963):
Wielki, gruby, falstaffowskiej postury, miał wiele aktorskiego ciepła i równocześnie siły komicznej.
Grał jeszcze wiele ról komediowych, większych i małych, np.: Sarkę-Farkę (Igraszki z diabłem, 1964), Sir Tobiasza Czkawkę (Wieczór Trzech Króli, 1964) oraz „kapitalną Matkę Przełożoną” (Mniszki, 1971), „w pamięci pozostał jako Pistol” (Henryk V, 1970). W Łodzi reżyserował sporadycznie (np. Idiotkę, 1962). Poza sceną macierzystą grał np. Mitschema (Błękitny patrol, własna reżyseria i scenografia) w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze (1962), Burmistrza (Ten nieznajomy) w warszawskim Teatrze Ludowym (1965), Kuźmę (Czapa, czyli Śmierć na raty; z własną scenografią) i Sokratesa (Obrona Ksantypy) w Teatrze im. Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim (sezon 1979/80). Jesienią 1980 udał się na tournée po USA i Kanadzie, odwiedzając 38 miast z własnym widowiskiem Wieczerza Wigilijna u Księcia Radziwiłła. W Chicago, New Jersey i Nowym Jorku środowiska polonijne zorganizowały mu jubileusz 50-Iecia pracy artystycznej, otrzymał też Złoty Medal 200-lecia Stanów Zjednoczonych za krzewienie polskiej kultury w Ameryce. Od 1 stycznia 1981 był na emeryturze, ale nadal reżyserował i grał, np. w 1982–84 w Teatrze im. Bogusławskiego w Kaliszu: Starca (Szczęśliwe wydarzenie), Generała (Koń trojański zdycha, we własnej reżyserii, scenografii i oprawie muzycznej). W 1985–88 był po raz kolejny w zespole łódzkiego Teatru Powszechnego; grał m.in.: Krawca (Pociągi pod specjalnym nadzorem) i Grumia (Poskromienie złośnicy). W 1987 obchodził tu jubileusz 60-lecia pracy teatralnej i 30-lecia filmowej.
Wystąpił w kilkunastu spektaklach Teatru TV, np. jako: Jenialkiewicz (Wielki człowiek do małych interesów, 1973), Żarkow (Od wieczora do południa, 1974). Zagrał około 400. ról w teatrze, reżyserował ponad 100 przedstawień, do 70. opracował scenografię.
Był popularnym aktorem filmowym; debiutował w filmie Zew morza w 1927, a w okresie powojennym, w 1958–94 zagrał ponad 170 ról i epizodów, najbardziej znane, to: Apostoł w Bazie ludzi umarłych i Maciek z Bogdańca w Krzyżakach.
Orłowski pisał o Foglu:
Należy do aktorów, których wystarczy raz zobaczyć, by obraz ich zapadł w pamięć. Z pewnością duże znaczenie ma tu aparycja. Zwaliste, jakby w jednej bryle marmuru wykute ciało, grube, lecz wyraziste rysy, żywe oko. Do tego charakterystyczny głos, szorstki, a jednocześnie łagodzony lekkim zaśpiewem [...] Te cechy fizyczne predestynują aktora szczególnie do grania ludzi twardych, nieskomplikowanych, rubasznych. Zadziwia autentyzmem i łatwością, z jaką osiąga zamierzony efekt, zarówno grąjąc chłopa, prostego żołnierza, jak i majestat królewski,
a prywatnie „swoją żywotnością, temperamentem, pomysłowością” (Bohdan Gadomski).
W 1979 został Członkiem Zasłużonym SPATiF-ZASP-u. Był laureatem wielu nagród i wyróżnień krajowych. Pisał pamiętniki; ich fragmenty publikował w „Ziemi Kaliskiej”, „Tygodniku Siedleckim” i „Ekranie”. W 1987 w Muzeum Kinematografii w Łodzi prezentowana była wystawa fotograficzna „Aleksander Fogiel. Portret”.
Bibliografia
Almanach 1995/96; 40 lat T. Powszechnego w Łodzi (il.); 20 lat T. Powszechnego w Łodzi 1945–65 (il.); XXV lat Operetki Wrocł. 1955–80; Eberhardt: Aktorzy (il.); Jankowski, Misiorny; Kamińska, Szmidt. Byliśmy w teatrze; Kaszyński: Teatr łódz. (il.); Kelera: Wrocław; Marczak-Oborski: Teatr 1918–65; Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich; Pleciuga XXV lat; Powszechny nie tylko z imienia s. 59, 64 (I. Bułtuć), il. nr 54; Sośnicki: 40 lat (il.); Teatry w Szczecinie 1945–65 (il.); T. Polski Wrocław 1945–65 (il.); J. Urbankiewicz: Szmerek na widowni. Łódź 1984; Wrocławski T. Muzyczny 1955–95; Gaz. Wyb. 1996 nr 25 (il.); Odgłosy 1960 nr 1, 1963 nr 39 (sylwetka F.; il.). 1984 nr 20 (B. Gadomski; il.); Prz. Tyg. 1987 nr 32; Sztandar Młodych 1981 nr 138 (il.); Teatr 1953 nr 14 (E. Csató), 1966 nr 4 (il.), 1979 nr 21 (W. Orłowski; il.), 1981 nr 6, 1996 nr 4; Akt ślubu, Arch. USC Hel; Akta (fot.), ZASP; Programy i wycinki prasowe, IS PAN; Materiały dotyczące życia i działalności F. oraz fot. w zb. L. Lakomówny-Fogiel, Łódź i w Red. SBTP IS PAN; Almanach 1944–59; w ww.filmpolski.pl
Ikonografia
B. Rajkowski: F. jako Kapitan Maksymow (Za tych, co na morzu), rys., repr. Kur. Szcz. 1953 nr 290; S. Ibis-Gratkowski: Portret, karyk., rys., tusz, repr. XXV lat T. Powszechnego w Łodzi; S. Arabski: Portret karyk., rys., tusz, repr. J. Urbankiewicz: Szmerek na widowni, Łódź 1984; Fot. – IS PAN, ITWarszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
