Osoby

KITAJEWICZ Helena, Lola, zamężna Rand, pseudonim Helen Kitay, Lola Rand (28 marca 1915 Warszawa – 31 grudnia 1993 Londyn),

aktorka, śpiewaczka. 

Była córką Chaima Kitajewicza i Diany z Białostockich; żoną kupca Bernarda Randa (ślub 26 lutego 1939 we Lwowie). W 1932 ukończyła Gimnazjum Towarzystwa Szkół Pracy i zaczęła studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, po roku zrezygnowała. W 1933 została przyjęta na Wydział Sztuki Aktorskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie, który ukończyła w 1936; na egzaminie dyplomowym wystąpiła w rolach Żanety (Wilki w nocy) i Małgorzaty (Pierwsza sztuka Fanny); ten występ odnotował Boy pisząc o Kitajewicz jako o „ujmującym zjawisku”. Uczyła się śpiewu na prywatnych lekcjach. Do 1939 występowała w teatrach stołecznych. W sezonie 1936/37 w Teatrze Narodowym i Nowym grała niewielkie role: Fräulein (Dowód osobisty rodu Zebrzydowieckich), Kobietę z ludu (Judyta Giraudoux) i Różę (Fiesco, jak wspominał Aleksander Bardini w przedstawieniu tym, w reżyserii Leona Schillera, śpiewała pięknie sonet Petrarki). W sezonie 1937/38 w Teatrze Kameralnym zagrała Janinę (Współczesne), Maniewiczową (Żabusia), Damę (Anna Karenina); w sezonie 1938/39 w teatrze Cyrulik Warszawski wystąpiła w farsie Romans z urzędem skarbowym, w rewiach Naokoło Cyrulika, Kochajmy zwierzęta, w widowisku muzycznym Fric-Frac, czyli Sprzedajemy Warszawę (w roli Lodzi). W 1938 debiutowała w Polskim Radiu w operetce Dwa serca biją w walca takt Roberta Stolza. 

Wybuch II wojny światowej zastał ją w Warszawie. W grudniu 1939, w ślad za mężem, wyjechała przez Berlin do Bukaresztu. W Rumunii występowała w koncertach na rzecz cywilów i internowanych polskich żołnierzy. Po utworzeniu Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, formowanej w Syrii z żołnierzy internowanych w Rumunii i na Węgrzech, w połowie 1940 w Palestynie dołączyła do powstałego przy niej zespołu pod nazwą Czołówka Teatralna Brygady Karpackiej (Czołówka Karpacka). W 1940–42 brała udział w rewiach i programach składanych, wystawianych dla żołnierzy polskich i alianckich, m.in. w Palestynie, Egipcie; 3 maja 1941 w obozie w Latrum wystąpiła w uroczystym programie w 150. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja, wykonała wtedy po raz pierwszy marsz Karpacka Brygada Mariana Hemara; w sierpniu 1942 w Jerozolimie wzięła udział w programie Skreślone przez cenzurę. Na przełomie 1942 i 1943 występowała w Polskim Teatrze Objazdowym na Bliskim Wschodzie, np. w roli Wandy (Dziadek się żeni). W 1945 w Tel-Awiwie była współzałożycielką i gwiazdą teatru Li-La-Lo (działał do 1948 i wystawił dwie rewie: Salon w styczniu 1947, Tylko dla dorosłych w lutym 1948). Jako Helen Kitay występowała też w miejscowej Palestine Folk Opera, gdzie śpiewała po hebrajsku, m.in. w Wesołej wdówce i Balu w Savoyu. W 1949 w Teatrze Oper i Operetek Lidii Pucińskiej w Chicago występowała w operetce Zakochani. 

Od 1950 mieszkała w Londynie. Została członkinią Związku Artystów Scen Polskich za Granicą. Występowała w wielu teatrach emigracyjnych: Teatrze Hemara, Teatrze Nowym Stanisława Belskiego, Teatrze Aktora Wojciecha Wojteckiego (jako Żona w Do usług, Madam, 1950), Teatrze Rewii Feliksa Konarskiego, Teatrze Komedii Muzycznej (w roli Ireny w Szczęściu od jutra, 1954), Teatrze Polskim Związku Artystów Scen Polskich (do 1954 Polski Teatr Dramatyczny, do 1956 Teatr Polski im. Słowackiego) i Teatrze Nowym w Polskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym w Londynie (POSK-u). 

Obdarzona bardzo dobrymi warunkami zewnętrznymi – wysoka, zgrabna, o oryginalnej urodzie, wrodzonej elegancji, miała też doskonałą dykcję i pięknie brzmiący, ciepły głos. W Teatrze Polskim Związku Artystów Scen Polskich debiutowała znakomicie przyjętą rolą Rebeki (Zazdrość i medycyna, 1954) i stała się na pewien czas uosobieniem „femme fatale” polskiej sceny. Na tę „specjalizację”, według prasy

wpłynął element trudny do zdefiniowania, ale wyraźnie wyczuwalny a mianowicie coś niepokojącego, co jest zawarte

w jej osobowości i z niej bardzo silnie emanuje. 

Później zagrała takie role, jak: Helena (Cień Niccodemiego, 1956), Olga (Dzwony z Czeremszy, 1962), Talia (Piękna Lucynda, 1967), Dada (Gorący uczynek, 1971), Liz Walford (Wielki szlem, 1974), Komendantka (Oberlangen, 1975), Gabriela Zapolska (Pani Gabriela, 1976; w tym przedstawieniu odniosła prawdziwy sukces, a Gabrielę Zapolską uważała za swoją „życiową” rolę), Ona (Maraton, 1982). Występowała w radiowym kabarecie Hemara, nagrywanym w Londynie dla Radia Wolna Europa oraz w radiu BBC, zarówno w audycjach literackich i słuchowiskach polskich, jak i angielskich. Brała udział w wielu programach i akademiach okolicznościowych, m.in. w programie jubileuszowym Niny Oleńskiej (1963), Stanisława Zięciakiewicza (1971), w jubileuszowych koncertach Związku Artystów Scen Polskich (1964, 1983, 1992), a także w wielu koncertach charytatywnych. W latach 70. występowała w Teatrze Czwartkowym w POSK-u, m.in. w Wieczorze piosenek Hemara (1975), w latach 80. w Teatrze Nowym POSK-u, np. w musicalu Gołoledź (1985) i programie piosenek Hemara Powróćmy jak za dawnych lat (1988).

Przygotowywała własne recitale i wieczory poezji; w 1984 wspólnie z Zofią Terné i Gwidonem Boruckim opracowała program Trójka z Cyrulika (wystawiony w Teatrze Polskim Związku Artystów Scen Polskich). Pod nazwiskiem Lola Rand występowała w teatrze angielskim, m.in. w Londynie w komedii muzycznej One Girl a Day (1959). Wielokrotnie występowała w Izraelu oraz w ośrodkach polonijnych w krajach Europy Zachodniej. W 1961–63 w Londynie wykładała w II Studium Teatralnym pod nazwą Warsztat Teatralny Młodych pod kierownictwem Barbary Reńskiej. W 1956–58, 1965 i 1982–87 była członkinią Zarządu Związku Artystów Scen Polskich za Granicą. Była jedną z wykonawczyń piosenek, które znalazły się na płycie Piosenki Mariana Hemara zapowiadane przez autora, wydanej w 1976 nakładem Związku Artystów Scen Polskich za Granicą. 

Bibliografia

Almanach 1993/94; Artyści emigracyjnej Melpomeny 1939–95 (il.); Boy: Pisma t. 26–28; Dramat i teatr emigracyjny po roku 1939 (il.); M. Drue: Swoją drogą, Londyn 1994 (il.); Lola. Helena Kitajewicz. Szkic do portretu. Red. A. Mieszkowska, Warszawa 1995 (il.); W. Majewska, A. Mieszkowska: Za dawno, za dobrze się znamy (Piosenki i skecze Mariana Hemara), Londyn 1997; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; A. Mieszkowska: Ja, kabareciarz. Marian Hemar od Lwowa do Londynu, Warszawa 2006 (il.); Mieszkowska: Była sobie piosenka (il.); O Leopoldzie Kielanowskim. Wspomnienia – szkice teatralne – dokumenty. Red. K. Fejcher-Akhtar, Londyn 1994 (H. Kitajewicz: „…w reżyserii Leopolda Kielanowskiego…”); Piekarski: Mars i Melpomena (il.); Sempoliński: Wielcy artyści (il.); Wilski: Szkolnictwo; Dz. Pol. i Dz. Żołnierza 1962 (16 IV); Kur. Warsz. 1936 nr 344, 1937 nr 271, 1938 nr 27, 63, 157, 271, 351, 1939 nr 63; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 334, 1988 z. 1–2 s. 7, 24–50, 60, 70–128 (il.), 1995 z. 1–2 s. 63, 1998 z. 1–2 s. 20 (il.), 21, 29, 33, 167, 280, 288–290 (il.), 296; Rampa 1938/39 nr 1; Akt ślubu nr 2041/153/1939, Sekcja Ksiąg Zabużańskich, Arch. USC Warszawa; Akta, Arch. Uniw. Warsz.; Arch. Emigracji, Toruń; Archiwalia i fot., Arch. PAN Warszawa (Kolekcja „Artyści emigracyjnej Melpomeny”, dar A. Mieszkowskiej). 

Ikonografia

F. Fabian: Portret, K. z mężem i F. Fabianem, olej – własność pryw. Londyn, repr. Mieszkowska: Była sobie piosenka; Fot. – ITWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.