Hasła

Szopka – niekiedy uzupełniana dodatkowym określeniem  ‘kolędowa’ czy ‘tradycyjna’, dla odróżnienia od późniejszego gatunku pokrewnego (szopka satyryczna) – to polski gatunek widowiska lalkowego związanego z ewangeliczną i ludową tradycją Bożego Narodzenia; jest to także nazwa scenki teatralnej, na której to widowisko jest odgrywane. Nazwa szopka upowszechniła się w XIX wieku. Pochodzi od wyrazu ‘szopa’, ‘stajenka’, którym tradycyjnie określano w Polsce miejsce narodzin Chrystusa w Betlejem (stajenka betlejemska). Wcześniejszą nazwą szopki były jasełka – od ‘jasła’, ‘żłobek’, w którym Maria, matka Jezusa, kołysała nowo narodzone dzieciątko.

Szopka przedstawia sceny narodzenia i adoracji Jezusa: glorię anielską, pokłon pasterzy, hołd Trzech Króli oraz całą galerię postaci różnych stanów, zawodów i grup etnicznych, które przybywają do stajenki, by uczcić Chrystusa tańcem i śpiewem, często wierszowanym krótkim tekstem, bądź mini-dialogiem, nieuporządkowanym fabularnie i nierzadko parodystycznym. Stałą częścią szopki jest wątek króla Heroda, kończący się ścięciem tyrana i porwaniem go do piekła. Szopka ma luźną strukturę literacką, nawiązującą do konstrukcji utworów średniowiecznych, „nacechowanych moralitetową surowością oraz intermedyjną rubasznością i werwą” (Ryszard Wierzbowski). Najstarsze znane dziś teksty szopkowe pochodzą z połowy XIX wieku i wskazują na silną aktywność szopki w przyswajaniu i przetwarzaniu innych form literackich, od kolęd i pieśni ludowych do fragmentów literatury dramatycznej, uwzględniających także wątki narodowe i patriotyczne. Teksty szopkowe różnią się w doborze wątków i motywów w różnych regionach Polski.

Jako przenośna forma widowiska lalkowego szopka pojawiła się nie później niż w II połowie XVII stulecia (najstarsze skrzynki wertepu – ukraińskiej formy bożonarodzeniowej scenki lalkowej, według wielu opinii uważanej za pochodną względem szopki – datowane są na koniec XVI wieku). Udokumentowane XVIII‑ wieczne źródła wskazują, że szopka znana była wówczas jako: 1. widowisko domowe, urządzane i wykonywane przez domowników dla własnej przyjemności; 2. płatne widowisko, urządzane w domach prywatnych dla grona domowników i ich przyjaciół przez wyspecjalizowane zespoły szopkarzy; 3. widowisko publiczne, urządzane przez profesjonalistów dla szerokiej publiczności w specjalnie wynajętych salach.

Scena szopkowa mogła być jednokondygnacyjna, o kształcie mansjonowym, jak na najwcześniejszym znanym dziś wizerunku ikonograficznym (rycina Kajetana Wincentego Kielisińskiego z 1837 roku przedstawiająca budynek szopki z wysuniętym proscenium, na którym poruszano lalki prowadzone w rowku przebiegającym przez proscenium i łączącym dwie boczne wieże owego budynku, pomiędzy którymi znajduje się żłobek) lub wielokondygnacyjna, spopularyzowana głównie w II połowie XIX wieku w Krakowie, bogato zdobiona i oświetlona. Od najwcześniejszych czasów budynek szopki ozdobiony był wieżami, wzorowanymi na architekturze kościelnej. Lalki szopkowe (‘jasełka’, w XX wieku przyjął się termin ‘kukiełki’) to figurki z bezwładnymi członkami, osadzone na kiju, animowane od spodu.

Przedstawienia szopkowe organizowały wyspecjalizowane zespoły szopkarzy, początkowo wywodzący się z kręgów sług kościelnych, później spośród rzemieślników i robotników sezonowych. Szopkarze nie zajmowali się innymi formami teatru lalek, nie utożsamiali się z lalkarzami, a swoją działalność teatralną ograniczali wyłącznie do zwyczajowego terminu chodzenia z szopką, tj. okresu Bożego Narodzenia i karnawału.

W XX wieku tradycyjne przedstawienia szopkowe stopniowo zanikały, od lat 90. należą do rzadkości. Zastąpiły je początkowo: 1. rozpowszechnione zwłaszcza w I połowie XX wieku szopki satyryczne (zapoczątkowane w krakowskim kabarecie artystycznym „Zielony Balonik” w 1906 roku); później (po 1956 roku) 2. przedstawienia teatrów lalek dla dzieci, odwołujące się do tradycji szopkowej, wystawiane w okresie Bożego Narodzenia.

Współistnieją dziś dwie hipotezy badawcze na temat pochodzenia szopki. Pierwsza wiąże rodowód szopki ze średniowiecznym misterium na Boże Narodzenie, zwyczajem – zapoczątkowanym w 1223 roku przez św. Franciszka z Asyżu – urządzania w kościołach procesji wiernych do symbolicznego miejsca narodzin Chrystusa i wpływem misteryjnej sceny teatralnej. Druga łączy pochodzenie szopki z architekturą przenośnego średniowiecznego ołtarza szafiastego (retable) i jego teatralną karierą na terenie całej Europy (od tabernaculum do raree show). Nie można wykluczyć wpływu obydwu tych tendencji na kształtowanie się szopki.

Faktem jest, że teatr lalek na ziemiach polskich rozwijał się znacznie wcześniej, niż wskazywałyby na to najstarsze źródła dokumentujące istnienie szopki. Zatem nie jest prawdą, że szopka zapoczątkowała w Polsce teatr lalek, co do dziś jest dość popularną opinią, ale bez wątpienia szopka, obok ukraińskiego wertepu i białoruskiej betlejki, należą do najoryginalniejszych form europejskiej misteryjnej sceny lalkowej. Tradycja budowania szopek (głównie wystawienniczych), znana pod nazwą szopki krakowskiej i związana z dorocznym krakowskim konkursem szopek (zapoczątkowanym w 1937 roku), w 2018 roku została wpisana na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa ludzkości UNESCO.

Nativity scene (szopka) tradition in Krakow (Poland), 2017.
Film przygotowany przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa w związku z wpisaniem szopkarstwa na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa ludzkości UNESCO.

Bibliografia

• Dramaturgia szopki i jej obecność w historii teatru polskiego (2022), red. Karina Janik, Kraków: Muzeum Historyczna Miasta Krakowa;
• Jurkowski Henryk (1978), Z badań nad genezą szopki, „Literatura Ludowa”, Wrocław 1978, nr 2, s. 23–36;
• Jurkowski Henryk (1989), Komunikat o stanie hipotezy, „Biuletyn Teatr Lalek” 1989, nr 4, s. 22–23, POLUNIMA;
• Szałapak Anna (2012), Szopka krakowska jako zjawisko folkloru krakowskiego na tle szopki europejskiej. Studium historyczno-etnograficzne, Kraków: Muzeum Historyczna Miasta Krakowa;
• Waszkiel Marek(2018), Teatr lalek w dawnej Polsce [rozdział Szopka], Warszawa: Fundacja Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie; [wydanie z 1990 dostępne w wersji cyfrowej];
• Wierzbowski Ryszard (1990), O szopce. Studia i szkice, wybór i oprac. Marek Waszkiel, s. 152 [tu na s. 132 obszerna bibliografia], Łódź: POLUNIMA.