Hasła

Pedagogika teatru to niezależna dyscyplina praktyczna łącząca teatr i pedagogikę.

Prowadzenie działań pedagogiczno-teatralnych opiera się na:

● poszanowaniu różnorodności poglądów i doświadczeń, tworzeniu przestrzeni do spotkania odmiennych punktów widzenia, zapraszaniu do twórczego dialogu między nimi;
● korzystaniu z estetyki współczesnego teatru;
● uwzględnianiu procesu twórczego (oznaczającego ogół działań i zjawisk, które prowadzą do powstania nowego wytworu – w przypadku pedagogiki teatru często o charakterze artystycznym) i procesu grupowego (oznaczającego wszystkie interakcje i zjawiska, które zachodzą, kiedy przebywa ze sobą grupa osób) oraz równoważeniu ich znaczenia w pracy z grupą.

Najczęstszą formą pracy w pedagogice teatru jest warsztat pedagogiczno-teatralny. Jest ona stosowana zarówno podczas jednorazowych spotkań (np. warsztat do spektaklu, lekcja), jak i długofalowych procesów z grupą (np. przygotowanie spektaklu, cyklu warsztatów tematycznych).

Warsztat pedagogiczno-teatralny to działanie z grupą, które wykorzystuje teatr do refleksji nad wybranymi zagadnieniami. Prowadzący buduje dramaturgię spotkania/spotkań przez dobór zadań, które są powiązane z podejmowanym tematem oraz ze sobą wzajemnie. Podczas zajęć każda osoba uczestnicząca ma możliwość wypowiedzenia się zarówno jako twórca (poprzez działanie kreacyjne), jak i widz (poprzez dzielenie się własnym odbiorem). Przyjęcie tych dwóch perspektyw i rozmowa w grupie są podstawą do rozwijania krytycznego myślenia o sobie i otaczającym świecie, a także o teatrze. Pojedyncze ćwiczenia pedagogiczno-teatralne prowadzone podczas warsztatów korzystają z dowolnych elementów języka teatru (słowo, ruch, dźwięk, śpiew, gra aktorska, scenografia etc.).

Pedagogika teatru funkcjonuje w polu teatru i pedagogiki. Odwołuje się do nurtu pedagogiki krytycznej, która podważa założenia, formy pracy i efekty przyjęte w edukacji systemowej oraz działa na rzecz dostrzegania i wyrównywania nierówności społecznych. Pedagogika teatru różni się od tradycyjnie rozumianej edukacji teatralnej, edukacji artystycznej i teatrologii tym, że nie uczy metody, teorii i/lub praktyki dotyczącej samego teatru (dzieła scenicznego), ale korzysta z nich, aby rozwijać autorefleksję osób uczestniczących w działaniach i ich zdolności komunikacyjne oraz pogłębiać ich świadomość społeczną. W ten sposób wzmacnia ich kompetencje twórcze i odbiorcze w polu sztuki, a równocześnie wspomaga umiejętności intrapersonalne i interpersonalne. W obszarze sztuki teatru podąża za zjawiskami i tendencjami zachodzącymi w teatrze profesjonalnym i nurtach alternatywnych, by korzystać z nich do budowania działań z grupą.

Pedagogika teatru jako dyscyplina formowała się w Niemczech od końca lat 50. XX wieku i upowszechniła się tam na początku lat 70. XX wieku w odpowiedzi na tworzenie się nowego języka teatralnego. Za głównych prekursorów pedagogiki teatru w Niemczech uznawani są Hans-Wolfgang Nickel (założyciel Berlińskiej Sceny Nauczycieli – Berliner Lehrerbühne, profesor pedagogiki zabawy i teatru  najpierw w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Berlinie – Pädagogische Hochschule Berlin, która po połączeniu z Wyższą Szkołą Sztuk w Berlinie – Hochschule der Künste Berlin przekształciła się w Uniwersytet Sztuk w Berlinie – Universität der Künste Berlin) i Hans Martin Ritter (autor interdyscyplinarnej metody projektu wykorzystującej teatr jako formę nauczania i uczenia się, która zaowocowała zaproszeniem go do współtworzenia ogólnokrajowego programu pilotażowego łączącego teatr i edukację). Metody pedagogiki teatru powstały w oparciu m.in. o sztuki dydaktyczne i techniki teatru epickiego Bertolta Brechta czy metodologię Teatru Uciśnionych Augusta Boala, w późniejszym czasie rozwijały się wraz z językiem współczesnego teatru.

W Polsce działania z obszaru pedagogiki teatru zaczęto wprowadzać na początku XXI wieku. Prekursorką tej dyscypliny jest Justyna Sobczyk, absolwentka pedagogiki teatru na berlińskim Uniwersytecie Sztuk. Wraz z zatrudnieniem jej w 2005 roku Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie instytucja ta zaczęła podejmować działania skupione na popularyzacji nowej dyscypliny. Początkowo opierały się one w dużej mierze na zapraszaniu niemieckich pedagogów teatru i pedagożek teatru oraz próbach przeszczepiania obecnych w Niemczech modeli pracy (Teatr i Szkoła), z czasem jednak zaczęły zmierzać w stronę kształtowania własnych rozwiązań osadzonych w polskich realiach (m.in. powołanie programów Lato w teatrze i Teatroteka Szkolna, w tradycji twórczości teatralnej (popularyzacja myśli oraz pracy artystycznej i pedagogicznej Jana Dormana) oraz doświadczeniach polskich praktyków edukacji twórczej (warsztaty i wykłady założycieli Laboratorium Edukacji Twórczej – Marii Parczewskiej i Janusza Byszewskiego). W celu kształcenia osób zainteresowanych praktykowaniem nowej dyscypliny w 2009 roku Instytut Teatralny uruchomił roczny kurs TiSZ Aneks – suplement dla specjalistów ds. edukacji, a trzy lata później Szkołę Pedagogów Teatru. Równolegle organizacje działające już wcześniej w polu teatru i edukacji teatralnej (m.in. Teatr Figur w Krakowie, Teatr Węgajty) stały się dla osób poszukujących nowych metod i filozofii pracy ważnymi ośrodkami wspierającymi rozwój i wzbogacającym metody pracy.

W 2010 roku grupa osób uczestniczących w kursie TiSZ Aneks powołała Stowarzyszenie Pedagogów Teatru zrzeszające osoby praktykujące nową dyscyplinę i realizujące własne projekty rozwijające i wykorzystujące jej metody i praktyki. Za sprawą Stowarzyszenia Pedagogów Teatru uruchomiono w 2012 roku niecykliczne wydarzenie Forum Pedagogów Teatru, którego celem jest wymiana doświadczeń i refleksji w grupie praktyków pedagogiki teatru i osób zainteresowanych tą dziedziną. Stowarzyszenie Pedagogów Teatru realizuje autorskie projekty artystyczno-społeczne (zarówno zakończone pokazem, jak i skupione na samym procesie twórczym), prowadzi cykle warsztatowe i eksperymentuje z nowymi formami twórczości, część z nich realizuje we współpracy z instytucjami kultury oraz organizacjami w całej Polsce, a także uczelniami wyższymi.

W Instytucie Teatralnym od 2014 roku funkcjonuje Dział Pedagogiki Teatru, który realizuje programy ukierunkowane na rozwój pedagogiki teatru w różnych obszarach (Lato w teatrze, Teatroteka Szkolna oraz do 2020 roku Konkurs im. Jana Dormana), organizuje konferencje (m.in. „Pedagogika Teatru. Kierunki. Refleksje. Perspektywy” w 2016), warsztaty i inne wydarzenia poświęcone pedagogice teatru oraz prowadzi badania dotyczące edukacji teatralnej w Polsce. Od 2013 roku Instytut Teatralny współprowadzi z Instytutem Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego studia podyplomowe pedagogika teatru.

Poza studiami z tej dziedziny powstają kursy kształcące praktyków pedagogiki teatru (m.in. Śląskie Laboratorium Pedagogiki Teatru). Od 2016 roku pedagogika teatru stała się też w Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza jednym z przedmiotów w ramach kierunków wiedza o teatrze i reżyseria).

W części polskich teatrów funkcjonowały samodzielne stanowiska związane z edukacją teatralną (np. specjalista ds. edukacji teatralnej). Pierwszym teatrem, który zdecydował się na utworzenie stanowiska pedagoga teatru, był Teatr Lalki i Aktora w Opolu, który w 2012 zatrudnił Alicję Morawską-Rubczak. Od tego czasu stanowisko pedagożki/pedagoga teatru zaczęło się stopniowo upowszechniać w polskich teatrach instytucjonalnych. Osoby praktykujące pedagogikę teatru pracują również między innymi w szkołach, ośrodkach kultury, bibliotekach, muzeach, organizacjach pozarządowych^[1].

Bibliografia

• Boal Augusto, The Theatre of the Oppressed, Routledge Press, New York 1982;
• Boal Augusto, Gry dla aktorów i nieaktorów, Wydawnictwo Cyklady, Drama Way Fundacja Edukacji i Kultury, Warszawa 2014;
• Czarnota Justyna, Strategie na bliskość, „Dialog” 2021, nr 7–8 [wersja cyfrowa];
• Dörger Dagmar, Nickel Hans-Wolfgang, Spiel- und Theaterpädagogik studieren, Schibri, Milow 2005;
• Legoń Janusz, Marketing i misja / Marketing and Mission, „Teatr Lalek” 2013, nr 4 (114) [wersja cyfrowa];
• Pedagogika teatru. Kierunki, refleksje, perspektywy, red. Justyna Czarnota-Misztal, Magdalena Szpak, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2016 [wersja cyfrowa];
• Ritter Hans Martin, Spiel- und Theaterpädagogik: Ein Modell, HdK-Materialien 90/1, Hochschule der Künste Berlin (Hrsg.), Berlin 1990;
• Ritter Hans Martin, Nachspielzeit. Aufsätze zu theaterästhetischen und theaterpädagogischen Fragen und zu Fragen der Sprechkunst 2009–2019, Schibri, Berlin 2020;
• Ritter Hans Martin, Entwicklungen und Perspektiven der Spiel- und Theaterpädagogik (Hrsg. gemeinsam mit Ulrike Hentschel), Schibri, Berlin 2003;
• Szpak Magdalena, Pedagog teatru – kto to taki?, „Teatr Lalek” 2013, nr 4 (114) [wersja cyfrowa].