Artykuły

Ta premiera odbyła się stosunkowo dawno, bo na początku roku. Zrealizowano ją w Domu Kultury dębickiego „Stomilu”. Tarnowski Teatr im. L. Solskiego, wychodząc naprzeciw widzowi, podjął próbę zasymilowania teatru na terenie, gdzie dotąd stałej sceny nie było. Ostatnio, po pewnych zmianach obsadowych w stosunku do premiery, Chory z urojenia wszedł do repertuaru w Tarnowie.

Przedstawienie to jest reżyserskim debiu­tem Stanisława Elsnera — Załuskiego, akto­ra, należącego do tarnowskiego zespołu, wy­konanym pod artystyczną opieką Ryszarda Smożewskiego. Inscenizacja Elsnera dowodzi zainteresowania nie tylko sztuką pisarską wielkiego komediopisarza francuskiego, lecz również jego biografią. Pomysł jest prosty — oto w teatrze Moliera (Maison de Moliere) dają tę właśnie komedię. Argana gra sam Molier, a na dodatek mamy dzień 17 lutego 1673 roku, czyli datę ostatniego występu zna­komitego artysty na scenie. Nie jest to jednak, jak można byłoby przypuszczać, rekonstrukcja wydarzeń tego historycznego dnia. Na scenę, której całą długość zajmuje mapa siedemnastowiecznego Paryża, wchodzą „pry­watnie” aktorzy w niekompletnych kostiu­mach. Otrzymujemy wgląd w życie aktorskie­go światka tego czasu. Molier jest niedyspo­nowany, często kaszle, wywołując współczu­cie zespołu. Decyduje się jednak, aby grać. Rozsuwa się kurtyna i zaczyna się przedstawienie Chorego z urojenia. Jeszcze tylko w trakcie odtwórca głównej roli nękany jest atakiem kaszlu, a na koniec słabnie zupełnie — herold podaje do wiadomości, że następnego dnia zmarł.

Moliera, kpiącego z lekarzy — kładzie choroba… Ten zbieg okoliczności stał się kanwą tarnowskiego przedstawienia. Zamiarem Elsnera było pokazanie, jak farsa, przez wpro­wadzenie do niej elementów biografii jej twórcy, przechodzi w tragikomadię.

Mamy więc w tej inscenizacji dwa teatry Moliera. Pierwszym jest własna jego trupa (Illustre Theatre?), drugi natomiast to Chory z urojenia, czyli teatr jako przedsiębiorstwo i jako literatura dramatyczna. Zrealizo­wanie tego rozróżnienia musi się dokonać w sferze konwencji, wszak oba plany stanowią dla nas widzów jedno, dzieją się — hic et i nune — na tej samej scenie. Trudność dodatkowa polega na braku w Polsce tradycji gra­nia Moliera, o czym zresztą w programie do spektaklu pisze sam reżyser. W Tarnowie zatem aktorstwo w epizodzie teatru (gdzie wykorzystano fragmenty Improwizacji w Wersalu i książki L. Thorensa Złocisty cień) jest — piszę z braku lepszego określenia — realistyczne. A Chory z urojenia?… Trud­no tę konwencję określić. Tak, jak sztuka Moliera, inspirowana jest commedią dell’arte, przy czym z powodów oczywistych pokre­wieństwo to dość powierzchowne. Najwyraź­niej widać owe zapożyczenia w postaciach le­karzy i aptekarza, ale bo też świadectwo ich aktorstwa jest bodaj najpełniejsze i najłat­wiejsze do naszego wyobrażenia. W realiza­cji pozostałych wykonawców, jak gdyby za­wieszonej w próżni, zbyt wiele jest przesady i sztuczności (wyjątek stanowi Molier — Argan Stanisław Michno) Trudno się temu dziwić — skoro najpierw ukazują się nam prywatnie (tak, czy inaczej sytuacja pozostaje fałszywa, bo przecież aktorzy tarnowscy grają aktorów molierowskich), potem muszą „grać”. Elsner, zachowując prawa farsy, słusznie zrezygnował z eksponowania psycho­logii postaci, ale w znalezieniu jej ekwiwa­lentu był zbyt ostrożny. Tworząc sytuacje odwołał się do chwytów i gagów wypróbowa­nych, do istniejącego w naszym teatrze zestawu komediowych działań, które zawsze, albo prawie zawsze śmieszą. Nie wiem, jak należy grać farsy Moliera, ale wydaje mi się, że ta forma śmiechu nie wyczerpuje naszej wrażli­wości. Interpretując Chorego z urojenia, jako rodzaj sprzysiężenia lekarzy, aptekarzy, na czele z rejentem przeciw Arganowi, nie znalazł owego sposobu na Moliera.

Jeszcze sprawa tekstu… W Chorym z uro­jenia dokonał reżyser — zasadność tego za­biegu jest oczywista — wielu skreśleń. Molier grał swoją komedię ze wszystkimi interludiami, scenkami baletowymi, alegoriami etc., bo tego wymagał duch czasu i gust odbiorcy. Próba czasu przeniosła te konwencjonalne wtręty do lamusa literatury i teatru. Do swej inscenizacji wykorzystał Elsner, z braku in­nego, tłumaczenie Boya (który zresztą w Tar­nowie występuje incognito — nie pierwszy to wypadek braku podania autora przekładu w tym teatrze). Nie po raz pierwszy okazało się, że tłumaczenia komedii molierowskich, dokonane przez autora Obrachunków fre­drowskich są anachroniczne i stwarzają je­dynie dodatkowe trudności realizatorom.