Artykuły

Krzysztof Penderecki: Czarna maska, opera w 1 akcie. Libretto — Harry Kupfer i Krzysztof Penderecki wg dramatu Gerharta Hauptmanna Die Schwarze Maske z polskim przekładem Antoniego Libery i Ja­nusza Szpotańskiego. Kierownictwo muzyczne — Robert Satanowski, reżyseria — Albert André Lheureux, scenografia — Andrzej Majewski, kierownictwo chóru — Bogdan Gola, choreografia — Zbigniew Juchnowski. Orkiestra, chór, balet i soliści Teatru Wielkiego. W głównych rolach: Silvanus Schuller — Roman Węgrzyn, Benigna — Elżbieta Hoff, Lovel Perl — Jerzy Artysz, Arabella — Małgorzata Schmidt, Rosa Sacchi — Wanda Bargiełowska, Jedidja Potter — Jacek Parol, Francois Tortebat — Marek Dąbrowski, Daga — Teresa Borowczyk, Robert Dedo — Bronisław Pekowski, Wendt — Jerzy Kulesza, Hadank — Krzysztof Szmyt, hrabia Ebbo Huttenwachter — Ryszard Morka, hrabina Laura — Anna Malewicz-Madey, Czarna maska — Zbigniew Czapski-Kłoda. Teatr Wielki. War­szawa, premiera 18 września 1988 r.

Czarna maska jest wybitnym dziełem postekspresjonizmu, konsekwencją rozwoju gatunku operowego, kolejnym ogniwem po operach Ryszarda Straussa, Schönberga i Berga. Język brzmieniowy Pen­dereckiego jest tu najbliższy Pasji, prawie znikły szmerowo-dźwiękowe chmury i grzmoty, są tylko epizodycznym echem dawnych dzieł. Pełno tu kontrapunktów, figuracji, nerwo­wych, obsesyjnych motywów, ostrych konturów rytmicznych. Krążą cytaty Polskiego Requiem i Te Deum Pendereckiego, fragmenty baroko­wych chorałów i tańców. Wszystko rozwija się z przeobrażeń kilku mo­tywów, odpowiadających charakterom i sytuacjom na scenie, inaczej niż w Raju utraconym, gdzie narzędziem dramaturgii były określone, kontras­tujące współbrzmienia tercji, seksty i kwarty zwiększonej.

Czarna maska to studium piekła na ziemi, którego człowiek jest przyczyną i ofiarą zanim pochłonie go ni­cość. Studium człowieka, przelotnego gościa na ziemi, jego imperatywów wewnętrznych i kalkulacji, celów, chimer i obłędów w zetknięciu z wiecznością zrealizowane sugestyw­nie, z głębokim zrozumieniem, mu­zycznie i scenicznie. Zgodna akcja interpretacji muzycznej, reżyserii i scenografii rozwija wielkie crescendo śmierci, miesza rzeczywistość z fikcją wyobraźni i symboliką, zderza agre­sywność perkusji i smyczków z od­realnionym brzmieniem instrumen­tów dętych i chóru płynącym z bal­konu pod plafonem. Horror, obłęd, strach, przywidzenia w zderzeniu z praktycznym myśleniem, wyrafino­wane kontrapunkty, ruch na scenie, pewnie narysowane charaktery posta­ci, psychologiczne motywy działania, odruchy, wszystko splata się w wiel­ką prawdę artystyczną. Widz i słu­chacz nie zdaje sobie sprawy z ogro­mu trudności tej partytury, orkie­strowych i wokalnych, wszystko pły­nie spontanicznie, działania sceniczne są zespolone z muzyką.

Byłoby błędem oceniać to przedsta­wienia według wyizolowanych reguł belcanta klasycznej opery. Brzmie­nia i technika wokalna służą tu skondensowanej, takiej a nie innej ekspresji, nieważne przy pomocy jakich sposobów i środków osiągniętej. Słu­żący Jedidja Potter, nawiedzony jansenista i Benigna, żona burmistrza, Putyfara i święta, hrabia Ebbo i Ro­sa Sacchi, organista Hadankt i obłą­kana służąca Daga — te postacie ży­ją na scenie i działają na wyobraź­nię.

Nie wszystkie dźwięki najtrudniej­szej partii, partii Benigny, słychać na widowni. Polski przekład niemiec­kiego libretta nie odgrywa istotnej roli, bo słowo rzadko dochodzi do słu­chacza i rzadko jest zrozumiałe. Mo­żna zastanawiać się, w jakim stopniu decyduje o tym tak napisana muzy­ka, a w jakim wykonanie i akustyka (teatr zakupił wiele rzadkich instru­mentów perkusyjnych, by być w zgo­dzie z wymaganiami kompozytora i skompletować tę grupę orkiestry — w sumie około 40 instrumentów). Ala jest to opera niedomówień i nieokre­ślonych symboli, jest to opera atmo­sfery, a słowo i fabuła nie mają zna­czenia zasadniczego. Tę atmosferą tworzą także Arabella i ogrodnik Tortebas, żydowski kupiec Perl i hrabina Laura Huttenwachter, bur­mistrz Schuller, opat Dedo i pleban Wendt, nawet gdy niewiele mówią, czy śpiewają. Premiera Czarnej ma­ski jest jednym z najpoważniejszych sukcesów warszawskiego Teatru Wielkiego.