Artykuły

Wyzwolenie Wyspiańskiego powsta­ło w 1902 roku i było odpowiedzią na dwie reakcje: reakcję na Dziady Mickiewicza, z których wywodzi się postać Konrada i reakcję społeczeństwa na premierę Wesela, która wywołała serię sporów na temat godnej postawy Polaka. Utwór, jak słusznie zauważył Jerzy Adamski, jest dramatem żywot­nym. Dziełem dramatycznie, poetycko, myślowo arcypolskim: tyleż romantycz­nym, co zapowiadającym antyromantyczną awangardę, tyleż zjadliwem i szyderczym wobec polskości, co gloryfikującym tę polskość jako wartość naj­wyższą.

Żywotność tę potwierdził dramat Wyspiańskiego ostatnio wystawiany w Tea­trze Lubuskim im. Leona Kruczkowskie go w Zielonej Górze. Reżyser Wyzwolenia Bernard Ford Hanaoka skompono­wał widowisko teatralne, kontrowersyjne ze względu na przemieszczenia w tekście (np: I akt kończy się na początku II, rozdanie jednej roli kilku akto­rom, wstawki innych utworów np: tekst o zgodzie, fragmenty Wielkiej Improwizacji, wprowadzenie kilkunastu nowych postaci: Kobieta Wyzwolona, Natchnienie, Złoty Młodzieniec, Anioł Biały, Anioł Czarny, co jest nie zawsze przejrzyste).

Pomimo historyczności kostiumów, nad całością sztuki powiewał duch współczesności. Reżyser sam był aranżerem przestrzeni scenicznej. W I akcie scena — prawie pusta. Po środku wisi tylko gong a na nim płaszcz Konrada. W momencie, kiedy główny bohater wo­ła: „Strójcie mi, strójcie narodową scenę” pojawiają się kostiumy, w które przebierają się aktorzy. Nie brak tu również rekwizytów-symboli, takich jak sztandary. W akcie II w głębi sceny ukazuje się podest, z wysokości, którego Maski atakują Konrada. W akcie III katedrę na Wawelu przedstawia krzyż. Końcowe zaś sceny odbywają się, po­dobnie jak w I akcie przy gongu. Na deskach teatru pojawia się „czerń” (ak­torzy ubrani w czarne kostiumy). Na wstępie występuje w tym przedstawie­niu Aktorka I, która uświadamia wi­dzom, że kraj, który nas otacza — to Polska. Nadejście Konrada zapowiada Wróżka. Całość kompozycji reżysera za­chowała główną myśl dramatu, która zawiera się w tragedii Konrada. Lecz Konrad nie zjawia się na scenie skuty kajdanami. Wchodzi po prostu zwyczajnie i namawia obecnych, aby wystąpili z czynem oraz burzyli przeszłość i budo­wali przyszłość. Oświadcza Muzie, że chce działać „czynem” i pragnie „wyzwolin”. W rozmowie z Reżyserem i Ak­torami stwierdza, że jego dziełem bę­dzie stworzenie teatru nowego, w którym chce „naród przedstawić”. W akcie II Konrad wygłasza Wielką Improwiza­cję, a obok niego stoją Anioł Biały i Czarny, którzy symbolizują jego wewnę­trzną walkę. Następnie w dialektycznych zapasach z Maskami, reprezentującymi różne stanowiska współczesnej myśli polskiej, rozgrywa się walka istotnych zamierzeń bohatera przeciwko nawy­kom tradycyjnym. Jedynym ideałem dla którego Konrad gotów poddać się męce a nawet ponieść śmierć, jest Pol­ska. W imię tej Polski należy przepro­wadzić rewizję wszystkich haseł i oczyścić je ze wszelkiego fałszu i oszustwa narodowego. Trzeba zerwać z wszelkim oportunizmem, ugodnością, uległością, mesjanizmem, mistycyzmem, romantyz­mem. Zerwać z kultem przeszłości a kształtować życie teraźniejszości i przy­szłości w oparciu o wyłoniony mimo za­borów rząd narodowy. „Naród ma jedy­ne prawa być jako Państwo” Konrad (Hilary Kurpanik) z bezwzględnością atakuje Maski: „Warchoły to wy! — Wy, co liżecie obcych wrogów podłoże, czołgacie się u obcych rządów i całuje­cie najeźdźcom łapy, uznając w nich prawowitych wam królów”. W akcie III Konrad przygotowany do walki, głoszący duchowemu wództwu Geniu­sza, przeklina hasła śmierci wyz­woleńczej, a w miejscu ich zapowiada radość i wesele, i gło­si zwycięstwo. Widzi źródła zła w poezji — przeklina ją jako „tyrana dusz”; Nie­stety, w starciu z Geniuszem zgasił po­chodnię, którą miał rozpłomienić Polskę do działania. Roztrwonił swoje powołanie na dyskusję z samym sobą i na tan­detę teatralną. Na koniec poznaje swoją pomyłkę. Zrozumiał, że jest omotany czarem sztuki i niezdolny do czynu. Nie­co ze zdziwieniem i goryczą zauważa Konrad, że „sam już na wielkiej pustej scenie”, że jego czyn był tylko pozorny. Trwał tak długo jak przedstawienie. Hilary Kurpanik zagrał swoją rolę dob­rze. W I akcie nieco z dystansem i projekcją wewnętrzną, w II akcie przeko­nuje nas, że istotnie walczy z Maskami (chociaż przykuty do sceny sznurami). W końcu aktu III udziela nam się jego rozczarowanie.

Na obraz codzienności Polski, obok Konrada, składa się szereg grup i postaci, charakterystycznych dla ówczesnego duchowego stanu narodu, wypowiadającego swoje poglądy na sprawę polską, sprzecznych z sądami głównego boha­tera i tkwiących głęboko w przeszłości. Są więc przedstawiciele szlachty, jak za czasów pańszczyźnianych gardzącej chłopem, skarżącej się na upadek ekonomiczny. Oczekujący kogoś, kto przyjdzie i „wyzwoli” a tym samym umożliwi po­wrót do dawnych przywilejów i daw­nych wad, są ugodowcy, bezwolnie poddający się losowi, oczekujący czegoś od przyszłości, ale nie wymawiający wyrazu „Polska” (Prezes: „Pamiętajmy jeno nie wymawiać słowa „Polska”), jest klub krzykaczy mieszczańskich pokrywający „pustkę myśli i uczuć wrza­skiem: „Polska”, „Polska”. Znalazł się i rzecznik wszechmiłości i tajemni­czy „Samotnik”, rozważający samego siebie jako opatrznościowego męża „czterdzieści cztery” zapowiedzianego w Dziadach. Jest również Harfiarka — symbol poezji współczesnej ze swoją pustką ideologiczną. Brakuje w przedstawieniu postaci Prymasa wraz z jego poglądami. Niezdolni do czynu, ludzie ci wierzą i oczekują kogoś, kto nadejdzie, kto się zjawi, kogoś zapowiedzianego i znanego z marzeń o wolności i potędze. On weźmie ciężar wyzwolenia na swo­je barki. W przyszłe wyzwolenie wie­rzy nie tylko Wyspiański, ale i reży­ser spektaklu, który w jego zakończe­niu nie poddaje głównego bohatera torturom Erynii, lecz przepowiada opty­mistycznie, że przyjdzie „może wyrobnik, dziewka bosa… w naród wołając: Więzy rwij!!!”.

O zespole Lubuskiego Teatru można powiedzieć, że wywiązał się ze swego zadania dość dobrze. Na uwagę zasługują: Muza (Joanna Dobrzańska), która kreo­wała swą rolę uwodzicielsko i poetycko, para Karmazyn (Piotr Laukas) i Hołysz (Zdzisław Grudzień), którzy przywoły­wali nam postacie sarmackich szlachciców, Kaznodzieja (Ferdynand Załuski), Wróżka oraz stary Aktor (Józef Michalcewicz), który tekst podał z dużym przekonaniem. Oceniając poszczególne sce­ny przedstawienia trzeba dodać, że udany był spór Konrada z Maskami (jest ich w spektaklu 13 a nie 22). Osaczony przez nie ze wszystkich stron Konrad toczył bój o swoje ideały, a inni podrwiwali z niego pijąc alkohol i pa­ląc papierosy. Przywoływało to jakby sceny z jakiegoś klubu lub lokalu, być może współczesnych Wys­piańskiemu dyskutantów. Niezła okaza­ła się też końcowa scena, kiedy Konrad wygłasza swój monolog o samotności oraz zapowiedź jednej z aktorek szczęśliwej przyszłości. Natomiast niejasno i mgliście przedstawiony został obraz „Świętej Rodziny” oraz postać Hostii. Za to zupełnie ładnie wypadł fragment o polskich kobietach, wiążących się z cudzoziemcami, których potomstwo jest obojętne na sprawy Polski.

Po przedstawieniu, mimo wszystko, rodzi się pytanie: kiedy zobaczymy Wyzwolenie takie, jakim napisał je Stanisław Wyspiański?

Teatr Lubuski im. L. Kruczkowskiego w Zielonej Górze
Prapremiera 19 grudnia 1985 r.
Reżyser i aranżer przestrzeni scenicznej — Bernard Ford Hanaoka
Choreografia — Barbara Bernacka
Kostiumy — Elżbieta Wernio
Muzyka — Czesław Niemen

Obsada:
Aktorka I — Danuta Ambroż, Aktorka II — Danuta Snella, Aktor I — Józef Michalcewiez, Aktor — Waldemar Trębacz, Suflerka — Janina Rajewicz, Wróżka — Barbara Lauks, Konrad — Hilary Kurpanik, Reżyser — Ferdynand Załuski, Muza — Joanna Dobrzańska, Karmazyn — Piotr Lauks, Hołysz — Zdzisław Grudzień, Przodownica — Janina Buławianka, Przodownik — Je
rzy Kurczuk, Prezes — Mariusz Szafarz, Kaznodzieja — Ferdynand Załuski, Samotnik — Tadeusz Bartkowiak, Natchnienie — Sigrid Siewor, Złoty Młodzieniec — S. Kulikowski, Harfiarka — Barbara Lauks, Mówca — Bogdan Warchoł, Kobieta Wyzwolona — Danuta Snella, Maska I — Bogdan Warchoł, Maska II — Ewa Rączy, Maska III — S. Kulikowski, Maska IV — Ferdynand Załuski, Maska V — Tadeusz Bartkowiak, Maska VI — Jerzy Kurczuk, Mas ka VII — Sigrid Siewior, Maska VIII — Karolina Jóźwiak, Maska IX — Mariusz Szafarz. Maska X — Zdzisław Grudzień! Maska • XI — Piotr Lauks, Maska XII — Barbara Lauks, Maska XIII — Halina Fećko Polonia I — Janina Dobrzańska, Polonia II — Halina Fećko, Po lonia III — Barbara Lauks. Geniusz, Aktor — Tadeusz Bartkowiak, Anioł Biały — Anna Janik, Anioł Czarny — Waldemar Trębacz.

Orszak Polonii
Emilia Plater, Królowa Jadwiga. Stańczyk, Kazimierz Wielki, Skarga, Sybinek, Podchorąży, Kosynier. Na instrumentach perkusyjnych grał Marek Kucharczyk.