Artykuły

Dopiero niedawno pisałem tutaj o dramaturgii Jeana Geneta w związ­ku z ciekawym przedstawieniem Pokojówek, zrealizowanym przez trzy pełne zapału arty­stki w piwnicy ZLP przy ul. Kanoniczej, a już znowu przychodzi mi pisać o Genecie.

Tym razem z okazji jego Bal­konu, wystawionego na sce­nie warszawskiego teatru „Ateneum”. Sztuka ta — mocno skandalizująca — cieszy się naturalnie ogromnym powo­dzeniem i z pewnych wzglę­dów jest to nawet powodzenie zasłużone.

Owe „pewne względy”, to po prostu względy czysto te­atralne, a ściśle: pomysłowość i nawet pewnego rodzaju bra­wura, z jaką zainscenizował i wyreżyserował Balkon An­drzej Pawłowski. Ponieważ rzecz cała dzieje się w domu publicznym — który jest zre­sztą wielką metaforą, jakkol­wiek ukazaną niezwykle realistycznie — a autor bynaj­mniej nie krępuje się w dobo­rze odpowiednich efektów, jak również słownictwa, realizacja Balkonu wymagała od re­żysera także dużej kultury osobistej, jeśli chciał sztukę po­kazać tak, żeby można ją by­ło oglądać bez obrzydzenia. Otóż Pawłowski dowiódł swej kultury, jakkolwiek o kilka szczegółów można by się z nim spierać. Gorzej, że spie­rać się z nim można także o sprawę zasadniczą: o samą po­trzebą wystawienia Balkonu. Pawłowski usprawiedli­wia się w programie przedsta­wienia, pisząc, że „porcja Genetowskiego relatywizmu, roz­bijanie naszego skostniałego obrazu rzeczywistości, rozbijanie naszego skostniałego obrazu rzeczywistości, podważanie kilku ogólnych prawd może nam się tylko przydać i dopomóc. Mam wrażenie — pisze, że odrobina Genetowskiego podejrzliwego, ostrego spojrzenia na siebie, innych, na świat, pozwoli nam lepiej wszystko zrozumieć, wyzwoli nas z kilku dogmatów i zara­zem przekona, że wszystko, co nas otacza jest teatrem, w którym czasem pozory są prawdą, a — prawda pozorem”. No dobrze, na to zgoda, gdy­by tak było istotnie, choć to idee wcale nie nowe. Ale ten sam Pawłowski parę zdań przedtem przyznaje, że „po­gląd Geneta na życie społe­czne jest (…) absolutnym negatywizmem”. Więc relaty­wizm czy negatywizm? Musi­my się jednak zdecydować na negatywizm, a nawet jeszcze mocniej: na nihilizm. Genet jest nihilistą odznaczającym się ślepym fanatyzmem, któ­ry każe mu całe społeczeń­stwo, bez żadnej różnicy, wy­rzucać na śmietnik, z wyjąt­kiem brudu, w którym zdaje się pławić z lubością". Tymi ostatnimi słowami (które zre­sztą niedawno już tutaj cyto­wałem) scharakteryzował Ge­neta sam wielki Louis Jouvet. Jeśli więc uwierzyć Genetowi, to pisarz ten w niczym nie może nam pomóc. Myli się Pa­włowski. Jeśli uwierzyć Genetowi — pozostaje nam tylko rozpacz. I właśnie: obrzydzenie.

Niemniej to Jouvet wprowa­dził Geneta na scenę paryską. Tylko że były to Pokojówki, rzecz od Balkonu znacznie — żeby tak powiedzieć — łagodniejsza, a także lepsza dra­maturgicznie. I był to rok 1947 (lub 1948). Więc dawne czasy. I choć Balkon, podo­bnie jak inne dramaty Gene­ta, powstał później (1956), to przecież już na tyle dawno, że jakkolwiek możemy uwierzyć, iż na swój czas był jakimś objawieniem — choćby objawie­niem szczególnego stosunku autora do teatru — dzisiaj wydaje nam się po prostu… przestarzały. Zawarte w nim prawdy — jeśli są prawdami — doszczętnie się zbanalizowały, a forma — mająca epatować — nie epatuje już niko­go, poza widzem prymityw­nym. Tak więc, o ile niedawne krakowskie Pokojówki wciąż jeszcze potrafią wstrzą­sać, to ów warszawski Bal­kon potrafi jeszcze — jak wspomniałem na wstępie — wzbudzić zainteresowanie i uznanie jedynie dla świetnej roboty inscenizatora i reżyse­ra.

No, i aktorów. Szczególnie trudne zadanie miały tu pię­kne pensjonariuszki „pani Irmy”, ale też wywiązały się z niego bez zarzutu, a nawet z dużym wdziękiem. Podobały mi się wszystkie, a najbar­dziej Grażyna Strachota (Klacz Generała). Z olbrzymiej i skomplikowanej roli Irmy-Królowej wybrnęła gładko, a chwilami znakomicie Barbara Wrzesińska. Interesująca by­ła Barbara Dziekan (Carmen) i Maria Ciunelis (Chantal). Jerzy Kamas (Biskup), Le­onard Pietraszak (Komendant policji), Marian Kociniak (Sę­dzia), Tadeusz Borowski (Kat-Artur), Żebrak (Jan Kociniak) i Jerzy Kryszak (Wysłannik) dopełniali obsady czołowych ról. Tłum rewolucjonistów efektownie atakował scenę z widowni. „Salony” pani Irmy ciekawie rozświetlały się w odpowiednich chwilach, uka­zując rozgrywające się w nich intymne sceny (to zresztą już zasługa scenografa — Marcina Stajewskiego). Było więc ru­chliwie i efektownie, a mimo to — zwłaszcza w drugiej połowie spektaklu — trochę nudno.

Ponieważ Balkon na scenie ujawnia wyraźnie swoje „pę­knięcie” dramaturgiczne, wła­ściwie mógłby się skończyć w momencie ogłoszenia Irmy Królową. Co więcej, Genet zdawał sobie z tego sprawę, pisząc w przedsłowiu do swej sztuki, iż „życzyłby sobie, że­by nie skreślano, nie skraca­no żadnej kwestii pod prete­kstem przyśpieszenia tempa, lepszej jasności, lub też argu­mentując, że wszystko to zo­stało już wcześniej powiedzia­ne, albo że publiczność i bez tego zrozumie, albo też, że się nudzi” (przekład podobnie jak całej sztuki — Marii Skibniewskiej i Jerzego Lisowskie­go).

Andrzej Pawłowski zastosował się do życzeń autora. Ale właśnie dlatego pod ko­niec przedstawienia nudziłem się potężnie. Nie szkodzi. Bal­kon ma i tak powodzenie za­pewnione. Dostać się na tę sztukę jest prawdziwą sztuką.